ΓΥΑΡΟΣ Το νησί του πνεύματος

 

Του Τέου Ρόμβου

Θα σας μιλήσω για μια συκιά, τη συκιά της Γυάρου.
Σύμφωνα με τον παριανό ποιητή Αρχίλοχο, που έχει γράψει για την τέχνη της καλλιέργειας της συκιάς, κατά το μήνα Ιούλιο κρεμούσαν στα κλαριά του δένδρου αρμαθιές με ορνούς (αγριόσυκα) και από αυτά ξεμυτούσε ένα έντομο, ο ψήνας, που συμβιώνει στην άγρια συκιά και χώνεται από τον αφαλό του αγίνωτου σύκου μέσα στον καρπό και έτσι προκαλείται η επικονίαση.
Δεν χρειάζονται όλα τα είδη σύκων επικονίαση. Υπάρχουν παλαιές περιγραφές για το πώς γίνονταν τα σύκα νοστιμότερα, μπήγοντας για παράδειγμα ένα μικρό άχυρο στο μάτι κάθε σύκου. Η ποικιλία των σύκων είναι μεγάλη: υπάρχουν τα βασιλικά σύκα, τα μαρώνια, τα λομβάρδικα, τα άσπρα, τα μαύρα κ.ά. Η μαλακιά και γλυκιά σάρκα του ώριμου σύκου ήταν πάντα σπουδαία  τροφή για τους κατοίκους των νησιών. Τα  διατηρούσαν όλο το χρόνο ξεραίνοντάς τα στον ήλιο.
Ο σοφιστής Αγχίπυλος τρεφόταν αποκλειστικά με σύκα και νερό και ήταν σφριγηλός και υγιής ως τα βαθιά του γεράματα. Στην αρχαιότητα υπήρχαν συκοφάντες που έσειαν τις συκιές για να αποκαλύπτουν τα σύκα, υπήρχαν συκοφάντες που έδειχναν τα γεννητικά τους όργανα, υπήρχαν συκοφάντες που κατέδιδαν τους κλέφτες των δημοσίων συκιών και υπήρχαν συκοφάντες που συκοφαντούσαν. Υπήρχαν και συκωροί-φύλακες. Στα κλαδιά της συκιάς της Γυάρου κρέμονταν άνθρωποι. Οι ανθρωποφύλακες κρεμούσαν τους εξόριστους από το δέντρο και διασκέδαζαν βλέποντάς τους να  βασανίζονται. Η συκιά των Γιούρων ήταν ο προθάλαμος για να περάσουν οι άνθρωποι από τον πολιτισμό  στη βαρβαρότητα κι έμεινε γνωστή σαν «συκιά του Γλάστρα», από το όνομα του αρχιβασανιστή.
Η πρώτη γνωστή αναφορά στο νησί της Γυάρου είναι του Λέσβιου φιλοσόφου Θεόφραστου, τον 3^ο αιώνα π.Χ., που αναφέρει ότι το νησί ερημώθηκε, όταν τα ποντίκια έδιωξαν τους κατοίκους. Τον 1^ο αιώνα π.Χ.  οι Ρωμαίοι συγγραφείς Μάρκος Τερέντιος Βάρρων και  Πλίνιος μιλούν για «ποντίκια τεράστια, που μπορούσαν ακόμη και σίδερο να φάνε και ανάγκασαν τους κατοίκους της Γυάρου να εγκαταλείψουν το νησί τους…»
Ο Τάκιτος ιστορεί ότι:  «η νήσος Γυάρος ήτον η κυριωτάτη εκείνων, εις ας οι Ρωμαίοι έπεμπον τους πολιτικούς αυτών εξορίστους, ως μαρτυρούσι πολλά αρχαίων συγγραφέων χωρία. Κατά το 66 π.Χ. τοσούτοι διάσημοι Ρωμαίοι είχον εξοριστεί εις Γυάρον, ώστε πληθύς νέων Ελλήνων συνέρρεον ίνα ακροασθώσι ιδίως τον Ρωμαίο φιλόσοφο, Μουσώνιο Ρούφο».
Ο στωικός φιλόσοφος Μουσώνιος Ρούφος είχε εξοριστεί στη Γυάρο επειδή, σύμφωνα με την κατηγορία, είχε συνωμοτήσει κατά του Νέρωνα και έμεινε από το 65 μέχρι το 68 π.Χ. οπότε του επετράπη να επιστρέψει στη Ρώμη. Ο μαθητής του Επίκτητος λέει: «Εάν βρεθείς στη Γυάρο, ο νους σου να μην τρέχει στη ζωή της Ρώμης. Είναι προτιμότερο να παραμένεις προσηλωμένος στην πραγματικότητα –διότι αυτός που βρίσκεται στη Γυάρο ζει σαν άνθρωπος του πνεύματος».
«Είμαστε φυλακισμένοι επάνω στη γη και δέσμιοι ενός γήινου σώματος. Θα πεθάνω, αλλά πρέπει γι’ αυτό να πεθάνω βογκώντας; Θα φυλακισθώ. Αλλά πρέπει γι’ αυτό να θρηνολογώ; Θα εξοριστώ. Αλλά ποιος μπορεί να με εμποδίσει να φύγω χαμογελώντας, εύθυμος και ήρεμος;
-Πες μου το μυστικό.
-Δεν το λέω, γιατί αυτό εξαρτάται από τη θέλησή μου.
-Θα σε ρίξω τότε στα σίδερα.
-Άνθρωπε, τι λες; Εμένα; Μόνο το πόδι μου μπορείς να αλυσοδέσεις. Τη θέλησή μου ούτε ο Δίας μπορεί να καταβάλει.
-Θα σε φυλακίσω.
-Το καημένο μου κορμί, εννοείς.
-Θα σε αποκεφαλίσω.
-Πότε εγώ δήλωσα πως μονάχα ο δικός μου τράχηλος δεν μπορεί να κοπεί;
Αυτές είναι οι σκέψεις που πρέπει να κάνει ένας φιλόσοφος, αυτά πρέπει να γράφει κάθε μέρα, σ’ αυτά πρέπει να γυμνάζεται».
Στη Γυάρο φύτρωνε ένα εξαιρετικά δηλητηριώδες αγκάθι, ο άχεδρος, που ξήραινε τη βλάστηση, ενώ υπάρχει και ένα θρυλικό είδος φιδιού, ο μαύρος όφις. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους το νησί φαίνεται πως συνέχισε να χρησιμοποιείται σαν τόπος εξορίας. Στη Γυάρο έβρισκαν καταφύγιο οι πειρατές και τη χρησιμοποιούσαν σαν ορμητήριο. Υπάρχει πληθώρα ιστοριών με πνιγμένους σε ναυάγια, σκοτωμένους σε ρεσάλτα πειρατών, τραγικές ιστορίες που συνέβησαν στα νερά των Γιούρων.
Ο Τουρνεφόρ στο βιβλίο του (Relation d’ un voyage du Levant, 1700-02) αναφέρει ότι στη διάρκεια του ταξιδιού του προσέγγισαν τη νήσο Γυάρο κι αντίκρισαν τρεις θεονήστικους βοσκούς από την Άνω Σύρο, ξεχασμένους από τα αφεντικά τους που έπεσαν λιμασμένοι στα παξιμάδια τους και τα έφαγαν όλα. Περιπλανήθηκε στο νησί και κατάλαβε γιατί οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες εξόριζαν εδώ τους πολιτικούς τους αντιπάλους. «Δεν υπάρχει πιο άγονος και άσχημος τόπος σε ολόκληρο το Αρχιπέλαγος. Εδώ δεν φυτρώνει η συνήθης βλάστηση. Είδα μόνον μεγάλους αρουραίους, ίσως της ίδιας ράτσας με εκείνους που ανάγκασαν τους κατοίκους του νησιού να το εγκαταλείψουν. Ορισμένοι συγγραφείς, για να περιγράψουν την αθλιότητα του μέρους, έγραψαν ότι τα τρωκτικά αυτά ήταν αναγκασμένα να ροκανίζουν ακόμη και το σίδερο, όπως το έβγαζαν από τα ορυχεία. Με  τις σκέψεις αυτές, ξαπλώσαμε τη νύχτα σε μια ερειπωμένη εκκλησία, αλλά δεν μας έπαιρνε ο ύπνος, από φόβο ότι θα έρχονταν οι ποντικοί να μας φάνε τα αυτιά. Και πριν καλά καλά ξημερώσει σαλπάραμε για την Άνδρο για να μπορέσουμε να κοιμηθούμε λίγο στο πλοίο».
Το 1922 και για λίγους μήνες, το νησί μετεβλήθη από το ελληνικό κράτος σε στρατόπεδο ανεπιθύμητων οπλιτών. Το 1936, η κυβέρνηση Mεταξά  επέλεξε τη Γυάρο ως τόπο εξορίας, αλλά η υγειονομική επιτροπή που στάλθηκε στο νησί το έκρινε ακατάλληλο. Το 1943, μεταφέρθηκαν εκεί από τους Γερμανούς Ιταλοί αιχμάλωτοι. Και από τις 11 Ιουλίου 1947 και σε όλη τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, η Γυάρος λειτούργησε σαν  τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων. Συνολικά από το νησί πέρασαν μεταξύ 1947 και 1950, 18.000 πολιτικοί εξόριστοι. Η Γυάρος έκλεισε το 1962. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1967, η χούντα των συνταγματαρχών θέτει και πάλι τη Γυάρο σε λειτουργία μέχρι τις 24 Ιουλίου του 1974. Ο αριθμός των πολιτικών κρατουμένων αυτή τη φορά έφθασε συνολικά τις 7.500.
Όταν το νησί έπαψε πλέον να είναι τόπος εξορίας χρησιμοποιήθηκε σαν πεδίο βολής για το Πολεμικό Ναυτικό. Στην απογραφή του 1981 ουδείς κάτοικος κατεγράφη, υπήρχαν μόνο οι 23 τάφοι των πολιτικών εξορίστων. Το 2002 αποχαρακτηρίσθηκε από «Ναυτικό Οχυρό» και έπαψε να είναι Πεδίο Βολής. Άθικτα βλήματα από βολές υπάρχουν σκόρπια στην ξηρά και στη θάλασσα και σύμφωνα με το Παρατηρητήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μέχρι και το 2004 υπήρχε ενεργό ναρκοπέδιο.
Σήμερα το νησί είναι ένας έρημος τόπος, απομένουν μόνο οι ερειπωμένες εγκαταστάσεις των φυλακών, οι αγιουργιανοί βοσκοί της Άνω Σύρου και τα λίγα κότερα που δένουν το καλοκαίρι. Μετά από διαβήματα των επιζώντων μαρτύρων της Γυάρου, αποφασίστηκε τελικά να κηρυχτεί το νησί τόπος μνήμης γι’ αυτούς που αλυσοδέθηκαν εκεί από το Κράτος και τη Βία.
Αυτές είναι οι σκέψεις που πρέπει να κάνει ένας φιλόσοφος, αυτά πρέπει να γράφει κάθε μέρα και σ’ αυτά πρέπει να γυμνάζεται.

ΕΚΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: (Το «δέσιμο στη συκιά», σχέδιο του πολιτικού κρατούμενου ζωγράφου Ασαντούρ Μπαχαριάν).

http://galera.gr/magazine/modules/articles/article.php?id=112