Προοπτικές και ανάγκη για ένα άλλο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης

Βούρος Παναγιώτης( περιβαλλοντολόγος)

Την 27 Σεπτεμβρίου γιορτάστηκε και στη χώρα μας η Παγκόσμια ημέρα Τουρισμού. Η φετινή 31η επέτειος της Παγκόσμιας Ημέρας Τουρισμού έχει θέμα «Τουρισμός και Βιοποικιλότητα», ένα θέμα ιδιαίτερα επίκαιρο, το οποίο συνδέεται με την ανακήρυξη του 2010 ως Διεθνές Έτος Βιοποικιλότητας.  Αλήθεια ποιες όμως είναι οι προοπτικές του τουρισμού στη χώρα μας, αξίζει να προσπαθήσουμε για μία ανανέωση και έναν επανασχεδιασμό του τουριστικού προϊόντος;

Το μοντέλο του μαζικού τουρισμού που αναπτύχθηκε τα προηγούμενα χρόνια στη χώρα, σαν το βασικό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης, τη βοήθησε να αναγνωρισθεί ως ένας από τους μεγαλύτερους τουριστικούς προορισμούς παγκοσμίως. Ο ελληνικός τουρισμός βασιζόμενος στα 3 s (sea, sand, sun) που όντως αποτελούσαν τα βασικότερα χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης, σε συνδυασμό με το μεγάλο πολιτιστικό κεφάλαιο της χώρας, την ιστορία της, αλλά και το ανθρώπινο κεφάλαιο (λαός με έντονη εξωστρέφεια), πέτυχε να προσελκύσει σημαντικό κομμάτι της τουριστικής πίττας, και σαν οικονομική δραστηριότητα να συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Σημαντικό ρόλο  φυσικά στη προσέλκυση τουρισμού έπαιξε και το χαμηλό κόστος ζωής.

Παράλληλα με τα θετικά του συγκεκριμένου μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης, με το πέρασμα των χρόνων άρχισαν να εμφανίζονται και τα αρνητικά. Σημαντικότερη αρνητική επίπτωση η χωρίς όρους και κανόνες ανάπτυξη, που σημαίνε κατασκευή τουριστικών υποδομών διαμονής, εστίασης, ψυχαγωγίας, χωρίς όμως χωροταξικό σχεδιασμό, και αξιολόγηση της φέρουσας ικανότητας της κάθε περιοχής. Ως αποτέλεσμα καταγράφηκε η ανεξέλεγκτη δόμηση, η απουσία των απαραίτητων υποδομών διαχείρισης των αποβλήτων και απορριμμάτων της δραστηριότητας, η προβληματική διαχείριση και διαθεσιμότητα νερού κ.α.. Αν παράλληλα λάβουμε υπόψη και την εύθραστη ισορροπία των παράκτιων και νησιωτικών οικοσυστημάτων, στις οποίες κυρίως αναπτύχθηκε το συγκεκριμένο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης, τότε μπορούμε να κατανοήσουμε τα περιβαλλοντικά προβλήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σήμερα στις ίδιες περιοχές.

Με τα χρόνια όμως πέρα από την περιβαλλοντική υποβάθμιση του προϊόντος μεταλλάχθηκε και το ανθρώπινο κεφάλαιο που ασχολούνταν με το τουρισμό. Έχασε τον αυθορμητισμό της φιλοξενείας που διέθετε και εστίασε περισσότερο στο πρόσκαιρο εύκολο, γρήγορο και μεγάλο κέρδος, χωρίς αναστολές απέναντι στη καταστροφή του περιβάλλοντος, την αλλοίωση του κοινωνικού ιστού, την απώλεια της τοπικής και  επαγγελματικής ταυτότητας,  οδηγώντας μάλιστα ολόκληρες κοινωνίες σε μία εποχιακή μαλθακότητα που συναρτώνταν με την εποχικότητα του τουρισμού.

Οι εποχές όμως φαίνεται να αλλάζουν και το μοντέλο τουριστικής ζήτησης να διαφοροποιείται  σε συνάρτηση με τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά και προτιμήσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Η προστασία του περιβάλλοντος, η υγειινή διατροφή, η εναλλακτικές μέθοδοι ιατρικής, η ανάγκη για απεξάρτηση από το άγχος και το στρες, η ανάγκη για ευεξία, η ανάγκη για εμπειρίες συναναστροφής με ιστορία τόπων και ανθρώπων στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης κ.α. δημιουργούν ένα νέο μοντέλο ζήτησης και στον τουρισμό, που απαιτεί αντίστοιχη προσαρμογή και του προσφερόμενου τουριστικού προϊόντος.

Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού, ο τουρισμός εμπειρίας και γνώσης φαίνεται με σημαντική βεβαιότητα να αποτελεί την απάντηση στο νέο μοντέλο ζήτησης.

Το νέο αυτό μοντέλο τουριστικής ζήτησης όμως, απαιτεί συγκεκριμένες προϋποθέσεις προκειμένου να αναπτυχθεί, όπως ύπαρξη φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος σε καλή κατάσταση, αυθόρμητη και καλής ποιότητας φιλοξενεία, υποδομές με αναφορές στην ήπια ανάπτυξη, προσβασιμότητα, παροχή εναλλακτικών υπηρεσιών (διαδικτύου, ιατρικής υποστήριξης κ.α.), ανεπτυγμένη ποιότητα προσφερόμενων προϊόντων και υπηρεσιών βασισμένων στη τοπική κουλτούρα (πολιτιστική, διατροφική, κ.α.). Η χώρα μας μπορεί να μην τα διαθέτει όλα, αλλά σίγουρα διαθέτει τα περισσότερα και  βασικότερατα και μάλιστα σε υπερθετικό βαθμό. Τα υπόλοιπα είναι στο χέρι μας!

Το παλιό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης ακόμα και σε χώρες με υψηλή τουριστική ανάπτυξη και αποτελέσματα, μπαίνει σε δεύτερη μοίρα καθώς χρόνο με το χρόνο προσφέρει λιγότερα κέρδη σε σχέση με τα προβλήματα που έχει δμιουργήσει και δημιουργεί και το κόστος αποκατάστασης τους. Χώρες όπως η Κύπρος, η Ισπανία βρίσκονται σε κρίση σε σχέση με το πραγματικό όφελος από το μαζικό τουρισμό (λαμβάνοντας υπόψη τον οικονομικό ανταγωνισμό από τις νέες αγορές της βαλκανικής και τη Τουρκία)  και αυτό αποδεικνύεται από τα προβλήματα που δημιουργούνται και καταγράφονται κάθε καλοκαίρι με τους εκτός ελέγχου τουρίστες, τη μείωση των εσόδων, την καταστροφή του περιβάλλοντος και την ανάγκη για μεγάλες δαπάνες αποκατάστασης (π.χ. Ισπανία).

Η παραθεριστική κατοικία αποδίδει ένα πρόσκαιρο κέρδος, κυρίως κατά τη φάση κατασκευής μέσω της απασχόλησης, αμφιβόλου όπως αποδοτικότητας για τα έσοδα του κράτους από τη φορολόγηση, λόγω της φοροδιαφυγής (off shore εταιρίες, μη καταβολή ασφαλιστικών εσφορών, ξένοι εργάτες )κ.α.. Ομοίως περιορισμένα οφέλη καταγράφονται και για τη τοπική κοινωνία, λόγω  του περιορισμένου χρόνου χρήσης των παραθεριστικών κατοικιών, της κινητικότητας των χρηστών τους στις υπόλοιπες επιχειρήσεις, αλλά και του κόστους των υποδομών διαχείρισης των απορριμμάτων και αποβλήτων που αυτή δημιουργεί. Αν δε υπολογισθεί και η περιβαλοντική επίπτωση σε θέματα κατανάλωσης πόρων όπως το νερό, της υποβάθμισης των εδαφών από τα κατασκευή, την εκχέρωση, την κατανάλωση ενέργειας που αφορά και τη κατασκευή (τσιμέντο) τότε ίσως το κόστος να είναι δυσανάλογα μεγάλο σε σχέση με τα κέρδη.

Η νέα κατάσταση σε επίπεδο τουριστικής ζήτησης δεν προϋποθέτει εγκατάλειψη του μαζικού τουρισμού, αλλά μία αλλαγή ως προς το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης που θα αποτελέσει προτεραιότητα τα επόμενα χρόνια για τη χώρα. Όχι αόριστα αλλά με βάση το μοντέλο τουριστικής ζήτησης που διαμορφώνεται και αναφέρθηκε παραπάνω. Οι προϋποθέσεις υπάρχουν και οι οικονομικές προοπτικές είναι καλές. Σύμφωνα με μελέτες οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού λόγω της ποιότητας των τουριστών και των πολλαπλών δραστηριοτήτων με τις οποίες ασχολούνται, δημιουργούν περισσότερα και όχι μονοσήμαντα οικονομικά οφέλη για τις τοπικές κοινωνίες.

Αυτό που ουσιαστικά θα χρειαζόταν στη παρούσα φάση θα ήταν ένας συνδυασμός μέτρων όπως:

·         η παροχή οικονομικών κινήτρων για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού όπως π.χ. η φορολόγηση της γης και των τουριστικών επιχειρήσεων με βάση τη χρήση και τη μορφή τουριστικής επιχειρηματικότητας,

·         η εκπόνηση μελέτης αποτίμησης του πραγματικού οφέλους του μαζικού τουρισμού ανά περιοχή με ταυτόχρονο καθορισμό χωροταξικού προσανατολισμού της ανάπτυξης των επιμέρους εναλλακτικών μορφών.

·         Ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας που μπορούν να αποτελέσουν αξιοποιήσιμο τουριστικό πόρο, το φυσικό και πολιτιστικό κεφάλαιο της χώρας, με διεθνώς αναγνωρισμένη αξία. Η βιοποικιλότητα (από τις πρώτες στην Ευρώπη), η διαφοροποίηση του τοπίου, και η συνύπαρξη με τον πολιτιστικό πλούτο, θεωρούνται υψηλής προστιθέμενης αξίας που απλώς απαιτούν ενίσχυση της προβολής τους και σωστή και συνεπή λειτουργία. Περιοχές όπως η Δήλος, η Κνωσσός οι Μυκήνες, η Δωδώνη κ.α δεν υπάρχουν σε πολλά μέρη του κόσμου. Ομοίως τα μουσεία ακόμα και τα ποιο μικρά περιέχουν περισσότερα και μεγαλύτερης αξίας εκθέματα από πολλά ακριβοπληρωμένα του εξωτερικού. Οι παραδόσεις, η διατροφή, οι χρήση βοτάνων, τα ιαματικά λουτρά με διαφορετική ιασιμότητα αποτελούν τουριστικούς πόρους προς αξιοποίηση.

·         Αξιοποίηση του ντόπιου ανθρώπινου δυναμικού με μία κατάλληλη εκπαίδευση μέσω των σχολών ξεναγών ακόμα και των ΚΕΚ και ΙΕΚ, μπορούν να παράγουν μία νέα κατηγορία επαγγελματιών τους «οικοξεναγούς» προσφέροντας απασχόληση σε μεγαλύτερο εποχιακό εύρος. Τα πανεπιστήμια με το υλικό το οποίο ήδη έχουν παράγει μέσω προγραμμάτων ή με τη δυνατότητα δημιουργίας εξειδικευμένων βάσεων δεδομένων μπορούν να συμβάλλουν αντίστοιχα στην ενίσχυση και προώθηση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού της χώρας.

·         Τέλος η διασύνδεση της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα στα πλαίσια της τουριστικής ανάπτυξης, όπως π.χ. η διασύνδεση τουρισμού και γεωργίας ή/και αλιείας σε τοπικό επίπεδο, χειροτεχνίας και επιχειρήσεων διαμονής, καλλωπισμού, ευεξίας και τουριστικών καταλλυμάτων, εστίασης και υγείας, κοινωνικών δημόσιων δομών (βοήθεια στο σπίτι) και τουρισμού υγείας κ.α.

·         Σύσταση και λειτουργία εξειδικευμένων τουριστικών πρακτορείων εναλλακτικού τουρισμού.

Σε κάθε περίπτωση η χώρα είναι αυτή που θα πρέπει να καθορίσει τους αναπτυξιακούς της στόχους και την επενδυτική φιλοσοφία και όχι οι κάθε μορφής επενδυτές και επενδύσεις. Φιλοσοφία και στόχοι με αναφορά στη προστασία του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου της χώρας σε συνδυασμό με την μεγαλύτερη οικονομική ανταποδοτικότητα για τις τοπικές κοινωνίες. Το αρμόδιο Υπουργείο πάντως με τους οδηγούς για τον «Πράσινο Τουρισμό» και τον «Εναλλακτικό Τουρισμό» αν και έχει αργήσει βρίσκεται προς τη σωστή κατεύθυνση.