Τα Λαζαρέτα της Σύρου και ο λοχαγός αρχιτέκτων Βίλχελμ φον Βάιλερ

Του ΘΩMA ΔPIKOY

   Oμολογώ άγνοια για την προέλευση της λέξης Λαζαρέτα. Χρησιμοποιείται για να δηλώσει κτίρια κατάλληλα για κάθαρση από λοιμικό νόσημα, κτισμένα σε παραλιμένιες θέσεις.

Η λέξη αυτή χρησιμοποιήθηκε στην Ελλάδα του 19ου αιώνα για τα σχετικά κτιριακά συγκροτήματα. Μου είναι γνωστά τα Λαζαρέτα της Κέρκυρας και της Σύρου.

Το «έτυμόν» της ίσως έχει σχέση με το γνωστό χριστιανικό Λάζαρο. Θυμάμαι μάλιστα τη σχετική ευαγγελική παραβολή «Λάζαρε, δεύρο έξω» με κυμαινόμενη διάθεση κάθε φορά.

   Το κτιριακό συγκρότημα των Λαζαρέτων της Σύρου ξεκίνησε να

ανεγείρεται στις 9 Απριλίου 1839 και εγκαινιάστηκε στις 30 Ιουνίου 1840!

Κόστισε πάνω από 150.000 δρχ. της εποχής και ήταν ένα από τα δαπανηρότερα δημόσια κτίρια. Η ανάγκη για την κατασφάλιση από επιδημίες και λοιμικά νοσήματα του ελληνικού κράτους γενικώτερα και της Ερμούπολης ειδικώτερα, ώθησε στην κρατική απόφαση για την ανέγερσή του.

   Ήταν ένα από τα βασικά εργαλεία του νέου κράτους για να κατοχυρώσει την εμπορική και ναυτική του θέση στην ανατολική μεσόγειο, για να ξεχωρίσει από την υπόλοπη «βάρβαρη» και μολυσμένη Ανατολή και για να γίνει αξιόπιστος εταίρος της εκβιομηχανιζόμενης ταχύτατα δυτικής Ευρώπης.

   Η εκπόνηση του σχεδίου και η επίβλεψη της κατασκευής του ανατέθηκε

στον νομομηχανικό Κυκλάδων, λοχαγό του μηχανικού, Βίλχελμ φον Βάιλερ.

O λοχαγός, αρχιτέκτων Βάιλερ είναι αυτός που σχεδίασε το γνωστό σήμερα

κτίριο ως στρατιωτικό νοσοκομείο της Αθήνας, κάτω από τη Ακρόπολη, στη

θέση Μακρυγιάννη (είναι το κτίριο για την κατάληψη του οποίου έγινε η

φονικότερη μάχη τον Δεκέμβριο του1944 στην Αθήνα μεταξύ του ΕΛΑΣ και της

Χωροφυλακής), εκπόνησε το σχέδιο πόλεως της Ερμούπολης και εργάστηκε σε

διάφορα μηχανικά και αρχιτεκτονικά έργα της εποχής του.

   Το κτίριο των Λαζαρέτων θεωρείται το αριστούργημά του.

   Ως διατηρητέο μνημείο αναγνωρίστηκε από το ελληνικό κράτος το 1978.

Παρά την τυπική όμως αναγνώρισή του ως διατηρητέου μνημείου, καμία

ουσιαστική προστατευτική συνέπεια δεν είχε αυτή η πράξη. Και σαν να μην

αρκούσε η «δήθεν» προστασία του ως μνημείου, με νόμο του 1995

επιτράπηκε ουσιαστική η τελειωτική κατερείπωσή του, αφού παραδόθηκε για

κατασκευή καζίνου με συντελεστή δόμησης 2,1 επί γηπέδου 17.000 τ.μ που

είναι όλο το εμβαδόν του και κάλυψη 10.000 τ.μ. Ευτυχώς όμως ο

επιχειρηματίας του καζίνο δεν προχώρησε στην επιταγή του νόμου, για

δικούς του οικονομικούς λόγους. Το κτίριο εδώ και πολλές δεκαετίες έχει

αφεθεί στο έλεος των φυσικών αλλά και των ανθρώπινων καταστροφών.

   Όσο όμως και αν ακούγεται παράδοξο τις μεγάλες καταστροφές σε αυτό

δεν τις έχει επιτελέσει, η βροχή, ο άερας, η θάλασσα ή οι κεραυνοί αλλά

η επί τούτου ανθρώπινη παρέμβαση.

   O μεγάλος έλληνας αρχιτέκτονας Ιωάννης Τραυλός στο βιβλίο του

«Ερμούπολη» που εκδόθηκε το 1980, αναφέρει επί λέξει: «Δυστυχώς το

μνημειώδες αυτό συγκρότημα, αν και επέζησε στις περιπέτειες που γνώρισε

στα χρόνια που πέρασαν,έμελλε να υποστεί πρόσφατα μια μεγάλη καταστροφή.

Το καλοκαίρι του 1976 κατέστρεψαν την ωραία τοξοστοιχία στη πρόσοψη του

κτιρίου. Μένει κανείς κατάπληκτος, αν αναλογιστεί το μέγεθος της

καταστροφής. Αφήρεσαν πάνω από εκατόν πενήντα πέτρες από τα στηθαία, για

να τις χρησιμοποιήσουν ως επένδυση του μπετόν - αρμέ στις βεράντες

εξοχικής έπαυλης στο Φοίνικα. Το συμφέρον ενός ιδιώτη κατέστρεψε ένα

μνημείο, «μαρτύριο» της νέωτερης ιστορίας μας. Φεύγει ο σημερινός

επισκέπτης από το εγκαταλελειμμένο Λοιμοκαθαρτήριο με το φόβο

μήπως τελικά καταστραφεί ολολοκληρωτικά το παλιό αυτό κτίριο, που

αποτελεί αρχιτεκτονικό και ιστορικό μνημείο για τη Σύρο και την Ελλάδα

ολόκληρη».

   Βέβαια δεν ήταν ανάγκη να είναι μάγος ο καημένος ο Τραυλός για να

φεύγει περίλυπος από τα Λαζαρέτα, φοβούμενος την τελειωτική καταστροφή

τους. Αλλά και μάγος να ήταν δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί αυτό που

έχει συμβεί και εξακολουθεί να συμβαίνει στο κτίριο αυτό ακόμη και

σήμερα και τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές.

   Όταν έκτισε το κτίριο ο Βάιλερ, πάνω από τα ανοίγματά του, είτε

πόρτες, είτε παράθυρα, είχε τοποθετήσει ως διακοσμητικό και

υποστηρικτικό υλικό ταυτόχρονα κόκκινα τούβλα της εποχής. Αυτά τα τούβλα

έδιναν χρώμα, κίνηση, σχήμα στο κτιριακό συγκρότημα και ταυτόχρονα

συγκρατούσαν τους πάνω από αυτά τοίχους. Oύτε αυτός, ούτε ο Τραυλός,

αλλά ούτε και ο πιο ευφάνταστος συγγραφέας θα μπορούσε να σκεφθεί ότι

αυτά τα κόκκινα τούβλα θα ήταν η αιτία για την κατάρρευση του όλου

κτιρίου.

Αφαίρεση τούβλων

   Κάποιος διεστραμμένος άνθρωπος, εδώ και χρόνια αφαιρεί συστηματικά

σπάζοντας, τα τούβλα αυτά που είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους με ισχυρό

κονίαμα. Χρησιμοποιεί σκάλα και σφυρί, εργάζεται συνήθως τα βράδια. Στην

Ερμούπολη φημολογείται ότι είναι ο ίδιος ο οποίος αφαιρώντας ανάλογα

κόκκινα τούβλα προκάλεσε την κατάρρευση των περίφημων τοξωτών ανοιγμάτων

του εργοστασίου Λαδόπουλου που βρίσκεται κοντά στα Λαζαρέτα.

   Αυτός ο τύπος, ο «δράκος» των Λαζαρέτων κτυπά, σπάει και βγάζει είτε

γερά, είτε σπασμένα (προφανώς τον ενδιαφέρουν τα γερά, αλλά για να

βγάλει ένα γερό θα πρέπει να σπάει άλλα δέκα) τα περίφημα κόκκινα τούβλα

του Βάιλερ. Ως επόμενο αποτέλεσμα οι τοίχοι χωρίς τα «πρέκια» τους

πέφτουν και τσακίζονται. Μετά τα τούβλα αυτά όπως λένε οι Συριανοί τα

χρησιμοποιεί ή τα εμπορεύεται για την κατασκευή σύγχρονων τζακιών.

   Εκτός από αυτό το απίστευτο γεγονός, στο χώρο των Λαζαρέτων

σταυλίζονταν και έβοσκαν μέχρι πρόσφατα γουρούνια που τελευταία έχουν

αντικατασταθεί με μια μικρή αγέλη κατσικιών που στεγάζονται σε μια από

τις πλευρές του κτιριακού συγκροτήματος.

   Μάλιστα ο ιδιοκτήτης της, που δηλώνει «εθελοντικός φύλακας»

των Λαζαρέτων, καυχιέται ότι το μόνο μέρος του κτιρίου που διατηρείται

κάπως, είναι αυτό στο οποίο στεγάζει τα κατσίκια του αλλά παραπονείται

κιόλας γιατί η αρμόδια κτηματική υπηρεσία του δημοσίου τον έβαλε να

υπογράψει υπεύθυνη δήλωση ότι δεν διεκδικεί ιδιοκτησιακά το χώρο, ενώ

αυτός ποτέ δεν είχε τέτοια πρόθεση.

   Αλλά και όσα μαρμάρινα μέλη του κτιριακού συγκροτήματος ακόμη

υπάρχουν, κείτονται ξεκοιλιασμένα εδώ και εκεί παρακαλώντας ανήμπορα τον

νυκτερινό τύπο που θα τα μεταφέρει επιτέλους για να τα αναπαύσει σε

κάποιο εξοχικό ή σε κάποιο πλουσιο - τζακο της Σύρου. Μαρμάρινες ποδιές

από τζάκια, μαρμάρινα φουρούσια, ενεπίγραφα μεγάλα μάρμαρα, σπασμένα,

τεμαχισμένα, τσακισμένα εδώ και εκεί.

   Τα Λαζαρέτα, όλα αυτά τα 120 ταραγμένα χρόνια, από το 1840 έως το

1961 που έκλεισε η τελευταία φυλακή που λειτουργούσε σε αυτά, πέρασαν

πολλές χρήσεις. Η πρόοδος της ιατρικής αλλά και της ανατολής περιόρισε

δραστικά τα λοιμικά νοσήματα της περιοχής, ώστε για λίγο καιρό, ίσως

λιγότερο από 30 χρόνια να χρησιμοποιήθηκαν ως λοιμοκαθαρτήριο. Αργότερα

στέγασαν, φυλακές, τρελλοκομεία, στρατώνες.

   Στους σοβάδες και τους ασβέστες των τοίχων τους, αλλά και στα μάρμαρα

των παραθύρων και των αυλών έχουν χαρακτεί και γραφτεί εκπληκτικά

πράγματα. Σχέδια και ονόματα ταξιδιωτών, ονόματα χωροφυλάκων,

ημερομηνίες και χρονολογίες, επικλήσεις και δηλώσεις ψυχοπαθών, πατρίδες

κληρωτών στρατιωτών, ψάρια, ζώα, πουλιά, καράβια. Και όλα αυτά πάνω σε

ασβέστινα βαθυκίτρινα, κόκκινα και γκρί χρώματα. Κάθε χρήση στα Λαζαρέτα

οι τοίχοι βαφόντουσαν σε άλλο χρώμα. Βαθυκίτρινο για το Λοιμοκαθαρτήριο,

κόκκινο για το τρελλάδικο, γκρί για τη φυλακή.

   Μια κιβωτός για την ιστορική μνήμη της μικρής χώρας που λέγεται

Ελλάδα! Μια κιβωτός που όσο γίνεται και όσο πια παίρνει πρέπει να

διαφυλαχτεί έστω και σήμερα.

O λοχαγός του μηχανικού - αρχιτέκτων Βίλχελμ φον Βάιλερ

   Για τον Γερμανό αρχιτέκτονα Βάιλερ δεν γνωρίζω καμία μονογραφία. Ίσως

την κάνω εγώ κάποια φορά. Εδώ ασχολούμαι μαζί του υπό την ιδιότητά του

ως δημιουργού του κτιριακού συγκροτήματος των Λαζαρέτων της Σύρου. O

άνθρωπος αυτός, αριστοτέχνης όπως αναγράφεται στην επιγραφή της εισόδου

που ευτυχώς σώζεται ακόμη ακέραια, έχει συνδεθεί αναμφίβολα ψυχικά με το

χώρο των Λαζαρέτων. Αυτό μας το μαρτυρούν δύο ωραιότατα ζωγραφικά του

έργα με νερομπογιά που διασώζονται. Το ένα έχει γίνει από το κτίριο με

θέα το λιμάνι της Ερμούπολης και το άλλο από το λιμάνι με θέα προς το

κτίριο.

   Αδρά χρώματα, ζυγισμένο σχέδιο, ρεαλιστικός αλλά και ρεμβώδης

ψυχισμός. Επί πλέον έχει συνδεθεί και εμπορικά με τη υπόθεση της

κατασκευής τους. Αγόρασε το 1/4 ενός βρικίου της εποχής και συντροφικά

με άλλον το ναύλωσε για την μεταφορά θηραϊκής γης από τη Σαντορίνη στη

Σύρο, που ήταν απαραίτητη για το κτίσιμο του κτιρίου, στήνοντας με τα

κεφάλαια (δανεικά ή δικά του δεν γνωρίζω) μια βραχυχρόνια αλλά σίγουρα

επικερδή επιχείρηση. Λίγο μετά το πέρας της κατασκευής των Λαζαρέτων

πούλησε το μερίδιο του στο σκάφος αυτό.

   Καταγράφω, λοιπόν εδώ ένα έγγραφο του με χρονολογία 19 /9/1839 (ήδη

είχε ξεκινήσει η κατασκευή των Λαζαρέτων) ως μαρτυρία για ένα μικρό

κτίριο που σχεδίασε και επιμελήθηκε στην Ερμούπολη αλλά και για τον

τρόπο που έκτιζαν οι άνθρωποι εκείνη την εποχή.

«Προυπολογισμός διά την οικοδομήν μιας αποθήκης επί της θέσεως της οδού

της αγοράς εχούσης 13 μέτρα μήκος και 2,6/10 μέτρα πλάτος και ανηκούσης

εις τον ΔήμονΣ

Καταγραφή των εργασιών

α'.

Κτιστικά

1.

Τα τείχη του προσώπου έχουν 18,2 μ.

2 τείχη χωρισμάτων διά 3 αποθήκας 5,2 μ.

με ένα μέτρο θεμελίου, ύψος όλον 6,0 μ.

επιφάνεια των τοίχων 140, 40 τ.μ

έν μέτρον τετραγωνικόν του τείχους κοινώς με 0,6 μ. χόνδρος υπολογίζεται

κατά την τρέχουσαν τιμήν ομού με την ύλην, την πέτραν, άσβεστον,

πλιθόζωμα και το εργόχειρον εις 6 δρχ. ίσον με 842 δρχ.

2.

Η δημαρχία πρέπει να πληρώση την μεσοτοιχίαν την οποίαν έκτισεν ο γείτων

Αθανάσιος Κρίνος 13 μ. μήκος, 6 μ. ύψος ίσον 18 μέτρα προς 6 δρχ. ίσον

468 των οποίων το ήμιση φέρει 234 δρχ.

3.

Διά τα θεμέλια χρειάζονται 400 κοφίνια πουρτζελάνης προς 25

λεπτά ίσον 100 δρχ.

4.

Διά τα παράθυρα, καμάρες, κτλ. 1000 τούβλα ίσον 50 δραχμές.

5.

Λιθόστρωσιν των 5 αποθηκών με πλάκας της Τήνου, 30 τ.μ. προς 3 δρχ. ίσον

90 δρχ.

6.

4 μάρμαρα της Τήνου διά το παράθυρον το αποβλέπον προς την οδόν της

αγοράς προς 60 δρχ. με το δούλευμα των ίσον 240 δρχ.

7.

δωμάτισμα με το κουρασάνι 33,80 τ.μ. προς 3 δρχ. με την ύλην και το

δούλευμα του ίσον 101,40 δρχ.

8.

λιθόστρωμα προσωρινόν έμπροσθεν της αποθήκης ως έγγιστα 100 δρχ.

β'.

Τεκτονικά

9.

σκέπασμα της αποθήκης δια το δώμα 26 ξύλα ελάτης προς 1,50

δρχ. ίσον 46,80 δρχ.

50 σανίδες προς 2 δρχ. ίσον 100 δρχ.

αχθοφορικά, μαστορικά, καρφία κτλ 65 δρχ.

10.

3 θύρας με έν φύλλον εις το περίζωσμα προς 40 δρχ. ίσον 120 δρχ.

11.

3 παράθυρα της αποθήκης προς 30 δρχ. ίσον 90 δρχ.

12.

2 κλειδώματα εις τον τείχον, από σίδηρον βάρους περίπου οκάδων 40 προς 1

δρχ. με τα μαστορικά, ίσον 40 δρχ.

13.

διάφορα καρφία και ξύλα του σανιδώματος περίπου 100 δρχ.

Το όλον 2.320 δρχ.

14.

απρόβλεπτα έξοδα και αμοιβή του πρωτομαίστορος 10% από το ανωτέρω όλον,

ίσον 232 δρχ.

ολική δαπάνη 2.552 δρχ.

Ερμούπολις, 19 Σεπτεμβρίου 1839 γενηθείσα παρά του β. αρχιτέκτονος

των Κυκλάδων Β. Βάιλερ.