ΜΠΛOΥΖ: Η νέγρικη ψυχή

Του ΑΠOΣTOΛOY ΧΑΤΖΗΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗ

  To μουσικό είδος που πήρε το όνομα μπλουζ (=μελαγχολία) ξεκίνησε ως περιθωριακή μουσική κουλτούρα και τελικά καθιερώθηκε στη διεθνή μουσική σκηνή, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η λυρική έκφραση των πόθων και των βιωμάτων των καταπιεσμένων νέγρων στις όχθες του Μισσισιπή και στις φυτείες βαμβακιού και αμερικάνικου νότου.

  Oι έντονες ανισότητες των ευκαιριών (κοινωνικών - οικονομικών - πολιτισμικών) μεταξύ λευκών και νέγρων ωθούν τους δεύτερους σε μια σχεδόν αφόρητη φυσική - ψυχολογική καταπίεση. Η καταπίεση αυτή οδήγησε αναπόδραστα στην αυτοέκφραση και στην ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης νέγρικης

κουλτούρας, η οποία αντιτιθέμενη στην πολιτισμική κυριαρχία των λευκών, θ' αποτελούσε έκφραση της διαφορετικότητας των νέγρων και ένα είδος προσωρινής λύτρωσης απέναντι στην επίσημη ρατσιτσική ιδεολογία του νότου.

Oι ρίζες

  Αναφορικά με το χρονικό προσδιορισμό εμφάνισης του μπλουζ, δεν

υπάρχει συγκεκριμένη ημερομηνία γέννησης. Τα πρώτα δείγματα του μπλουζ

εμφανίζονται στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. Πολλά

στοιχεία του μπλουζ κληροδοτήθηκαν από τη μουσική των αφρικανικών λαών

(αντιχρονισμοί, αργόσυρτος ρυθμός, αυτοσχεδιασμοί κ.α.), ενώ κυρίαρχη

είναι η επιρροή από τα σπιρίτσουαλς (νέγρικο τραγούδι θρησκευτικής

έμπνευσης, που συνοδεύεται από τη ρυθμική συμμμετοχή του κορμιού και τα

χτυπηματα των χεριών). Σοβαρή επίσης υπήρξε η επίδραση των λεγομένων

WORK SONGS (τραγουδιών εμπνευσμένα από τη δουλειά στις φυτείες) καθώς

επίσης και των MINSTREL SONGS (τραγούδια περιπλανώμενων νέγρικων

θιάσων).

  Τελικά το μπλουζ αποτέλεσε το αμάλγαμα των παραπάνω επιρροών, τις

οποίες αφομοίωσε δημιουργικά μετασχηματίζοντας τες σε μια νεα ποιότητα.

Όμως οι ρίζες του μπλουζ βρίσκονται στα βιώματα της κουρελιάρικης ζωής

της νέγρικης γκετοποιημένης γειτονιάς. Oι πρωτοι μπλουζίστες ήταν οι

πλάνητες, οι δυσαρεστημένοι, οι ανικανοποίητοι, οι βιοπαλαιστές. Ζούσαν

στον κόσμο της πορνείας, της ημιπαρανομίας, της ρατσιστικής καταπίεσης

και της αστυνομικής κτηνωδίας. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο και δίχως να έχουν

κανενός είδους μουσικής παιδείας, δημιούργησαν μια πραγματικά λαϊκή

μουσική που εξέφραζε τους πόνους και τους καημούς της νέγρικης

κοινότητας.

  Σταθμό στην ιστορία του μπλουζ αποτέλεσε το τραγούδι "Μπλουζ του

Σαιντ Λουις (1914) του Κ. Χάντυ, που σηματοδότησε την πλατιά διάδοση

του μπλουζ πέρα από τα στενά όρια του νότου, στα νέγρικα γκέτο των

πόλεων. Μια άλλη σημαντική χρονιά για την εξέλιξη του μπλουζ είναι το

1917, όπου με νόμο κλείνουν οι οίκοι ανοχής της Ν. Oρλεάνης, οπότε

χιλιάδες νέγροι μουσικοί σκορπίζουν σ' αναζήτηση δουλιάς.

  Η δεκαετία 1910-30 αποτελεί τη χρυσή εποχή ταυ κλασσικού μπλουζ, ενώ

ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ʽ20 γίνονται οι πρώτες ηχογραφήσεις

κομματιών μπλουζ. Από κει και πέρα αρχίζουν να διαμορφώνονται και να

σχηματοποιούνται οι σχολές - παραλλαγές του μπλουζ. Η πρώτη μεγάλη σχολή

του μπλουζ πήρε τ 'ονομά της από την πόλη που συγκέντρωσε τους

μεγαλύτερους μπλούζμεν, τη Μέμφιδα (ΜΕΜΡΗΙS ΒLUES) με κύριους

εκπροσώπους τη Μπέσυ Σμιθ, τη μητέρα του μπλουζ "Μα" Ραίηνυ, κ.α. Η

δεύτερη μεγάλη σχολή είναι το CHICAGO BLUES, που εκφράζει τα προβλήματα

του μαύρου περιθωρίου στην αμερικάνικη μεγαλούπολη.

Mορφή και περιεχόμενο του μπλουζ

  Αναφορικά με τη μορφή του μπλουζ, βασικό δομικό στοιχείο είναι το

δωδεκάμετρο, ενώ κυρίαρχος είναι ο αυτοσχεδιασμός (είτε με συνοδεία

μπάντζο, κιθάρας ή φυσαρμόνικας ακόμα και με τη φωνή). Όσον αφορά το

στίχο, αυτός κινείται στην κλασσική φόρμα του ιαμβικού) πεντάμετρου,

ενώ η ομοιοκαταληξία θεωρείται απαραίτητη.

Γενικά το μπλουζ τραγούδι είναι ένα ολιγόστιχο λυρικό δημιούργημα, που

αποτελείται από στίχους υψηλής ποιητικής αξίας και εκφράζει άμεσα και

ζωντανά τον κόσμο των φυλετικών διακρίσεων, της φτώχειας, της πίκρας και

της ελπίδας των αποκλήρων νέγρων. Ίσως να μην ήταν δυνατή η σύνθεση

μπλουζ τραγουδιών δίχως τα ανάλογα οδυνηρά βιώματα. Επιχειρώντας μια

διεξοδικότερη ανίχνευση της θεματολογίας των μπλουζ, ανακαλύπτουμε ότι

εκφράζει κύρια τις ανησυχίες και συγκινήσεις της καθημερινής ζωής, την

ανασφάλεια και τις δυσκολίες της νέγρικης ζωής καθώς και την έμμεση

διαμαρτυρία για τις καταπιεστικές κοινωνικές συνθήκες. Από τη

θεματολογία του μπλουζ δε θα μπορούσε να λείψει η ερωτική εμπειρία, η

απελπισία των ερωτευμένων, ο καημός του χωρισμού, το αδιέξοδο της

ερωτικής σχέσης. Το μπλουζ ως γνήσια λαϊκή μουσική δε μπορούσε παρά να

εκφράσει την αντιστοιχία με την πραγματικότητα και την αμεσότητα της

εμπειρίας. Το μπλουζ είναι το τραγούδι των ανθρώπων που έχουν μοχθήσει,

έχουν υποστεί καταπίεση, έχουν ερωτευθεί, έχουν πληγωθεί , έχουν

απογοητευτεί αλλά ακόμα διατηρούν την ελπίδα τους.

  Αναφορικά με την έκφραση κάποιου είδους διαμαρτυρίας μέσα από τους

στίχους του μπλουζ, θα λέγαμε ότι αυτή -όπου υπάρχει- είναι έμμεση και

όχι φανερή. Η προς στιγμή αναφορα στις κοινωνικές συνθήκες, που

καταδικάζουν τους νέγρους στην ανεργία και την περιθωριοποίηση, χάνεται

σχεδόν μέσα στη συναισθηματική έμφαση του τραγουδιού. Φυσικά μέσα από τα

μπλουζ εκφράζεται ορισμένες φορές ένα παράπονο, αλλά αυτό δεν παίρνει τη

μορφή κοινωνικής καταγγελίας. Φαίνεται ότι μπλουζίστες είχαν συμβιβαστεί

με τη μοίρα τους, αντιμετωπίζοντας τη ζωή με στωικότητα και μη θέλοντας

να τη μετασχηματίσουν. Είναι χαρακτηριστικό ότι ψάχνοντας ανάμεσα στους

στίχους των μπλουζ, δε θα βρούμε πουθενά κάποια νύξη για κοινωνική

αλλαγή, πόσο μάλλον για επανάσταση.Το στοιχείο αυτό φαίνεται ότι οδήγησε

τους μαύρους εξτρεμιστές -ιδίως τους Μαύρους Πάνθηρες - στην επιδεικτική

αγνόηση του μπλουζ και την προτίμηση τους στη σόουλ ή στη φρι τζαζ. Όπως

και νάχει το μπλουζ συνέβαλε με τον τρόπο του στην απομυθοποίηση του

αμερικανικού ονείρου και εμφάνισε διάτρητο τον αμερικάνικο τροπο ζωής.

  Το μπλουζ επειδή ακριβώς είναι τραγούδι που γράφεται από νέγρους και

απευθύνεται σε νέγρους, αντιμετώπισε πολλαπλούς διωγμούς. Τελικά το

κυνηγητό που εξαπέλυσαν οι ρατσιστές (χαρακτηριστικά αναφέρεται πως

μέχρι αφίσες κυκλοφορούσαν κάποτε προτρέποντας τους λευκούς να μην

επιτρέπουν στα παιδιά τους ν' ακούνε μπλουζ) δεν καρποφόρησε. Τελικά

κέρδισε την εμπιστοσύνη των λευκών τόσο των ακροατών όσο και των

μουσικών. Πολλά στοιχεία μπλουζ αποτέλεσαν τη βάση για τη γέννηση και

ανάπτυξη της τζαζ. Εξάλλου πολλοί συνθέτες του 20ου αιώνα χρησιμοποίησαν

μουσικά στοιχεία του μπλουζ (Γκέρσουιν, Ραβέλ, Κσένεκ κ.α.) ενώ αρκετοί

αμερικανοί και άγγλοι μουσικοί ασχολήθηκαν με την αναγέννηση και την

εξέλιξη του μπλουζ στη διεθνή σκηνή δίχως να κρυβουν τις εμφανείς

μπλουζίστικες επιρροές τους (ROLLING STONES, BOB DYLAN, DOORS, ALLMAN BROTHERS κ.α.).

Ρεμπέτικo και μπλoυζ

  Πολλά έχουν γραφτεί τελευταία για τη σχέση του μπλουζ με ένα

φαινομενικά ανόμοιο μουσικό ρεύμα: το ρεμπέτικο. Όμως παρά τις εμφανείς

διαφορές τους, που έγκεινται στη διαφορά γλώσσας, στο ειδικό φυλετικό

πρόβλημα του μπλούζμαν, στον ανατολικό μουσικό δρόμο του ρεμπέτικου σε

αντίθεση με το δωδεκάμετρο του μπλουζ και τέλος στην επιλογή του δικού

του τρόπου ζωής από το ρεμπέτη σε αντίθεση με το νέγρο που δεν έχει αυτή

τη δυνατότητα, φαίνεται ότι και οι ομοιότητες μεταξύ των δύο

διαφορετικών μουσικών ρευμάτων δεν είναι λίγες.

  Τόσο το ρεμπέτικο όσο και το μπλουζ αποτελούν περιθωριακές μουσικές

κουλτούρες, που εμφανίστηκαν ως αλτερνατίβα στην κυρίαρχη μουσική σκηνή.

Εκφράζουν τους πόθους και τους καημούς λαϊκών ανθρώπων, που είναι

καταδικασμένοι στην αφάνεια. Τα θέματα των δυο διαφορετικών ειδών είναι

κοινά: ο έρωτας, η κοινωνική διαμαρτυρία, η αντίθεση στην εξουσία, η

ελπίδα, η λύτρωση από τα βάσανα της ζωής.

  Συνολικά κρινόμενο το μουσικό ρεύμα που ονομάστηκε μπλουζ, μας

εντυπωσιάζει με τη σκληρότητα και την αλήθεια των στίχων του, την

αντιστοίχιση του με την καθημερινή ζωή, το σφρίγος και τη ζωντάνια των

εικόνων του καθώς και με την ποιητική του γλώσσα. Ακούγοντας ξανά και

ξανά κομμάτια της BESSIE SMITH, του JOHN LEE HOOKER και του MUDDY WATERS σχηματίζουμε την πεποίθηση ότι το μπλουζ σε τελική ανάλυση είναι η ίδια

η νέγρικη ψυχή.