Η Σύρος «πειραματόζωο» του φασισμού

Λίγα γνωρίζουμε για τις επιπτώσεις της κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Αξονα σε τοπική κλίμακα. Υπάρχουν πολλές σημαντικές μελέτες οι οποίες εξετάζουν τους μηχανισμούς της κατοχής ή τις κοινωνικές συνέπειες, ωστόσο σε τοπικό επίπεδο είχε διαμορφωθεί μια άλλη ιστορία. Προσωπικά θα εστιάσω στο νησί της Σύρου, το οποίο υπήρξε το επίκεντρο της ιταλικής κατοχής στις Κυκλάδες. Η κοινωνική και θρησκευτική ποικιλομορφία του νησιού συνέβαλε σε μια σύνθετη αντιμετώπιση της κατοχής, ενώ τα οικονομικά του χαρακτηριστικά επιδείνωσαν τις συνέπειες. Σημαντικά θέματα που αφορούν όλες τις υπό κατάκτηση χώρες - όπως η συνεργασία με τον εχθρό, η αντίσταση και οι σχέσεις του κατακτητή με τον κατακτημένο - έρχονται στο φως με γλαφυρές λεπτομέρειες μέσα από τα δραματικά και κατά καιρούς καταστροφικά γεγονότα που σημειώθηκαν κατά την κατοχή της Σύρου.

* Ο λιμός του '41-'42

Το ενδιαφέρον μου εξήψαν οι περιγραφές του τρομερού λιμού, ο οποίος έπληξε τα αστικά κέντρα της Ελλάδας τον κρίσιμο χειμώνα 1941-42. Το γιατί η Σύρος είναι το μόνο νησί που επλήγη από τον λιμό στην ίδια κλίμακα με τις πόλεις είναι μια ερώτηση που μένει να απαντηθεί. Οι αντικρουόμενες αφηγήσεις όσον αφορά τη συμπεριφορά των ιταλών κατακτητών εγείρουν επίσης ενδιαφέροντα ερωτήματα. Η επικρατούσα άποψη στην Ελλάδα, που έγινε τελικά συλλογική μνήμη, φαίνεται να εισηγείται ότι - πλην ορισμένων εξαιρέσεων - οι ιταλοί κατακτητές υπήρξαν «λιγότεροι βάρβαροι» απ' ό,τι οι Γερμανοί ή οι Βούλγαροι. Το στερεότυπο των καλοκάγαθων Ιταλών ενισχύθηκε και από κινηματογραφικές ταινίες, όπως το «Mediterraneo», καθώς και από το δημοφιλές μυθιστόρημα - που έγινε και ταινία - «Το μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι».

Οι εικασίες όμως που περιλαμβάνονται στο βιβλίο μου προκάλεσαν αντιδράσεις. Οι Ιταλοί, για παράδειγμα, δυσανασχέτησαν για το ότι περιγράφονται ως «οι γυναικάδες που παίζουν μαντολίνο» και όχι ως σοβαροί στρατιώτες. Στη Σύρο, επίσης, υπάρχει ακόμη μια αντιπαράθεση σχετικά με τη συμπεριφορά των κατακτητών και είναι ξεκάθαρο ότι το θέμα είναι πολύ πιο πολύπλοκο απ' όσο πιστεύουν ορισμένοι αναλυτές. Το γεγονός ότι οι Ιταλοί είναι καθολικοί και ότι στο νησί υπάρχει μια σημαντική καθολική μειονότητα επηρέασε σαφώς την αμφιλεγόμενη συμπεριφορά έναντι της ιταλικής κατοχής. Κεκαλυμμένες κοινωνικές και θρησκευτικές εντάσεις παρέμειναν ζωντανές μετά τον πόλεμο, γεγονός που συνεπάγεται ότι η κατοχή ξανάνοιξε παλιές πληγές και άφησε μια σειρά αναπάντητα ερωτήματα και συγκαλυμμένη οργή. Προσωπικά επιδιώκω να απαντήσω σε ορισμένες από αυτές τις ερωτήσεις και να ανακαλύψω τις εμφανείς αδικίες, οι οποίες ακόμη και σήμερα ενοχλούν όλους εκείνους που αδυνατούν να λησμονήσουν εκείνη την περίοδο.

* Ο θησαυρός των αρχείων

Από την οπτική γωνία των ιταλών κατακτητών, η Σύρος θα γινόταν ένα πείραμα του φασιστικού ιμπεριαλισμού. Φιλόδοξα σχέδια στόχευαν στην υπάρχουσα υποδομή, που πίστευαν ότι θα επέτρεπε μια έντονη οικονομική και βιομηχανική ανάπτυξη, η οποία θα ενισχυόταν από το γεγονός ότι η Σύρος είναι ένα λιμάνι στα δυτικά του Αιγαίου. Η Ιταλία θα επικρατούσε στη mare nostrum (Μεσόγειος) από την Ανατολή ως τη Δύση, με επίκεντρο την αποικία της στα Δωδεκάνησα.

Ο συνήθης λόγος για την έλλειψη έρευνας όσον αφορά τις τοπικές εμπειρίες είναι ότι υπάρχουν ελάχιστα διαθέσιμα στοιχεία. Αυτή δεν είναι όμως η περίπτωση της Σύρου, όπου στα Αρχεία του νησιού υπάρχει ένα καλά οργανωμένο αρχείο των Ιταλών που αφορά την κοινωνική διοίκηση του νησιού και το οποίο παρέχει μια σπάνια ευκαιρία ώστε να ερευνηθούν οι λεπτομέρειες της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Μια έτερη εκπληκτική ανακάλυψη είναι η ιταλική επιγραφή: «Κρατική Αρωγή» (Assistenza Civile), η οποία είναι ακόμη ευδιάκριτη πάνω από την είσοδο του χώρου όπου φυλάσσονται αυτά τα αρχεία. Γιατί άραγε άφησαν άθικτη τη συγκεκριμένη επιγραφή; Ολα φαίνεται να εστιάζουν στην ανάγκη να ερευνηθεί αυτή η κρίσιμη περίοδος της ιστορίας του νησιού.

Οπως και ο ναζισμός, ο φασισμός ευαγγελιζόταν ότι θα φέρει τη Νέα Τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη σαρώνοντας τις πολιτικές και οικονομικές δομές του φιλελεύθερου καπιταλισμού και προσφέροντας ένα διαφορετικό και αρμονικό είδος πολιτισμού. Αυτή η μελέτη αναζητεί λοιπόν να αποδομήσει την οπτική της Νέας Τάξης των κατακτητών ερευνώντας την ανακολουθία μεταξύ λόγω και έργων, όπως και τις επιπτώσεις στους πρωταγωνιστές. Ετσι λοιπόν, βαρύτητα θα δοθεί σε αυτούς που εμπλέκονται: στον κατακτημένο πληθυσμό και στους κατακτητές.

* Διαφθορά και πορνεία

Τα ευρήματα αυτής της μελέτης προήλθαν από αρχεία της Αθήνας, της Σύρου, της Ρόδου και της Ρώμης. Υπάρχει ωστόσο ένα κενό που μπορεί να καλυφθεί μόνο από στοιχεία ημερολογίων και μαρτυρίες. Αυτή η έρευνα έχει εμπλουτιστεί με μια εκπληκτική, ανέκδοτη έκθεση για τον λιμό από τον γάλλο πρόξενο, καθώς και από πολυάριθμες προφορικές μαρτυρίες. Και αυτό όμως ενδέχεται να είναι προβληματικό, διότι ακόμη και σήμερα διάφορα ταμπού καλύπτουν τα «ενοχλητικά» θέματα, όπως αυτό της συνεργασίας με τον εχθρό, της διαφθοράς και της πορνείας. Πράγματι δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι πολλές τραυματικές μαρτυρίες απωθήθηκαν ή κατέστη δύσκολο να γίνουν αντικείμενο περιγραφής. Συναισθήματα ντροπής προκαλούν ακόμη αμηχανία στους συγγενείς ή στις ίδιες τις γυναίκες οι οποίες αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε σεξουαλικές επαφές με ιταλούς στρατιώτες προκειμένου να μπορέσουν να επιβιώσουν.

Η Σύρος παρουσιάζει μια σπάνια προοπτική σε σύγκριση με άλλες περιοχές της Ελλάδας για τον λόγο ότι το νησί δεν έλαβε άμεσα μέρος στον εμφύλιο πόλεμο. Οι μαρτυρίες για την κατοχή παραμένουν ζωντανές και πολλοί επιζώντες ανακαλούν τις εμπειρίες τους με λεπτομέρειες, συχνά με ένα εντυπωσιακό ψυχικό σθένος.

Η κυρία Σεϊλά Λεκέρ είναι συντονίστρια του Τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Imperial College London. Το παραπάνω κείμενο είναι προδημοσίευση από το υπό έκδοση βιβλίο της «Η ιταλική κατοχή της Σύρου (1941-43) και οι κοινωνικο-οικονομικές συνέπειές της».

Πηγή: Το Βήμα