ΕΝΦΙΛΝΤ-ΝΕΩΡΙΟΝ Η περιπέτεια της ηλεκτρικής (και όχι μόνο) αυτοκίνησης στη Σύρο τη δεκαετία του ‘70

Γράφει ο Απόστολος Χατζηπαρασκευαίδης

Σύρος 1968 :Οι Ανδριώτες εφοπλιστές αδελφοί Γουλανδρή (Γιάννης, Αλέξανδρος και Λεωνίδας) αγοράζουν το ναυπηγείο του πολύπαθου Νεωρίου Σύρου. Στα 1970-73 η επιφάνεια της εγκατάστασης του ναυπηγείου υπερδιπλασιάστηκε και κατέφθασαν στο Νεώριο οι δύο πλωτές δεξαμενές "ΒΙΟΛΑΝΤΩ  ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ" και "ΕΡΜΟΥΠΟΛΙΣ", που υπάρχουν και σήμερα. Παράλληλα, ανεγείρονται νέα μηχανουργεία με σύγχρονα για την εποχή μηχανήματα, επεκτείνονται οι προβλήτες και αυξάνεται σημαντικά η απασχόληση(1).

Στο πλαίσιο εκσυγχρονισμού και αναδιάρθρωσης της επιχείρησης, ο Γιάννης Γουλανδρής ενσωμάτωσε την εταιρεία ηλεκτρικών αυτοκινήτων Enfield, την οποία κατείχε ήδη, και μετέφερε την γραμμή παραγωγής των αυτοκινήτων (τα οποία σχεδιάζονταν στο Ηνωμένο Βασίλειο από έλληνες και βρετανούς σχεδιαστές) στη Σύρο, δημιουργώντας έτσι μία νέα εταιρεία με την ονομασία «Ένφιλντ-Νεώριον Ε.Π.Ε.».

H Enfield Automotive

Αξίζει να σημειώσουμε σ΄ αυτό το σημείο ότι η αυτοκινητοβιομηχανία  Enfield Automotive  ειδικευόταν στην κατασκευή ηλεκτρικών αυτοκινήτων στη Μ.Βρετανία από τα τέλη της  δεκαετίας του ‘60(2),ενώ ήδη είχαν παραχθεί δύο μοντέλα αυτοκινήτων : το Enfield 465 και το Enfield 8000.

Το Enfield 465 ήταν ένα μίνι 4 θέσιο ηλεκτρικό αυτοκίνητο κατασκευασμένο σε πρωτότυπη μορφή το 1969.Ήταν εξοπλισμένο με μπαταρίες 48 V , ηλεκτρικό μοτέρ 3 kW,σιδερένιο σασί και πλαίσιο από φάιμπεργκλας και πλαστικό.

To Enfield 465

Το Enfield 8000 (επίσης γνωστό ως E8000 ECC -"Electric City Car") ήταν παρόμοιο με το μοντέλο 465, ήταν όμως εξοπλισμένο με ηλεκτρικό μοτέρ ισχύος 6 kW και πλαίσιο αλουμινίου. 120 αυτοκίνητα Enfield 8000 κατασκευάστηκαν στο νησί  Wight (με ρυθμό ένα κάθε εβδομάδα) μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’70, εκ των οποίων 65 χρησιμοποιήθηκαν από την αγγλική ΔΕΗ (Electricity Council and Southern English Electricity Boards).

To Enfield E8000 μπροστά από την πρωθυπουργική κατοικία.

Το E8000ECC είχε περάσει επιτυχώς όλα τα προβλεπόμενα τεστ στη Μ.Βρετανία ,ενώ ήδη από τον Ιανουάριο του 1973 είχε υπογραφεί συμβόλαιο μεταξύ Electricity Council (η οποία μέσω του ερευνητικού της κέντρου ήδη από το 1965 πειραματιζόταν με ηλεκτρικά οχήματα)(3) και  Enfield Automotive .Επρόκειτο δε να παραχθεί στις ΗΠΑ ,ενώ  ο τότε κυβερνήτης της Καλιφόρνια Ρόναλντ Ρήγκαν  είχε στείλει ένα μεταγωγικό αεροπλάνο για να μεταφέρει 3 E8000ECC στην Καλιφόρνια ,στο πλαίσιο αντιρρυπαντικής νομοθεσίας που είχε τεθεί σε ισχύ στην αμερικανική πολιτεία. Ωστόσο το E8000ECC δεν παρήχθη τελικά στις ΗΠΑ .

Αξίζει να σημειωθεί ,πέρα από το γεγονός ότι το μοντέλο E8000ECC υπήρξε το πρώτο ηλεκτρικό αυτοκίνητο ευρείας παραγωγής παγκοσμίως, ότι διέθετε μοναδική αεροδυναμική (αεροδυναμικός συντελεστής μικρότερος κι από μοντέλα της Porsche : 0,29 ) και διαφοριζόταν αισθητά από το συμβατικό σχεδιασμό(4).To πλαίσιό του ήταν αλουμινένιο (ενάντια στη διάβρωση) ,ενώ τα στάνταρ εσωτερικής σχεδίασης ήταν παρόμοια με τη Rolls Royce (π.χ δερμάτινα καθίσματα). Σχεδιαστές του ήταν οι John Samuel ,John Acroyd και ο Κων/ντίνος Αδρακτάς, πρόεδρος και τεχνικός διευθυντής της Enfield .

Η ανάρτησή βασιζόταν στην Hillman Imp και οι πόρτες του ήταν διασκευή των αντίστοιχων του Mini Cooper. Φαινόταν ιδανικό για αυτοκίνητο πόλης με μήκος μόλις 2,7 μέτρα και μικρό κύκλο περιστροφής. Ζύγιζε 965 κιλά , ενώ οι μπαταρίες 308 ! Το μοτέρ είχε ισχύ 10 kW και η μετάδοση ήταν συμβατική με 4 ταχύτητες και όπισθεν, ενώ η μέγιστη ταχύτητα ήταν 75 χλμ. Δεν διέθετε θέρμανση και ο υποψήφιος αγοραστής μπορούσε να διαλέξει πορτοκαλί, κόκκινο, λευκό και κίτρινο χρώμα αμαξώματος(5)

Το Εnfield Safari

Οι πωλήσεις του, λόγω της υψηλής τιμής πώλησης (2.800 λίρες ) και της μικρής του αυτονομίας(μόλις 70 χλμ), ήταν απογοητευτικές. Έπαψε να πωλείται το 1971 ,ενώ η Enfield πειραματίστηκε με ένα άλλο μοντέλο, το Safari, το 1972. Δυστυχώς κι αυτό το μοντέλο δεν έφτασε στην παραγωγή και η  Enfield σταμάτησε την παραγωγή αυτοκινήτων το 1972.Στις αρχές της δεκαετίας του ΄80 η Electricity Council έβγαλε σε πλειστηριασμό τα εναπομείναντα E8000ECC, τα οποία κατέληξαν στα χέρια ιδιωτών συλλεκτών, ενώ κάποια βρίσκονται σε λειτουργία στη Μ.Βρετανία ακόμα και σήμερα.(6)

Ο Έλληνας σχεδιαστής αυτοκινήτων Γεώργιος Μιχαήλ αναφέρει σε παλαιότερη σχετική συνέντευξή του για το μοντέλο ( 7):

«Το Ε 8000 ήταν ένα αυτοκινητάκι που σχεδιάστηκε από άγγλο σχεδιαστή, λεγόταν Τζων Ακρόιντ, ο οποίος σχεδίασε ένα αυτοκίνητο που θύμιζε το Μίνι εκείνης της εποχής, με καμπύλες επιφάνειες, με ένα φοβερά δύσκολο παρμπρίζ από ένα πολύ καμπύλο τζάμι , αλλά το αποτέλεσμα ήταν ένα χαριτωμένο και προχωρημένο αισθητικά αυτοκίνητο για την εποχή του.

To Enfield σε χειμερινή και ....καλοκαιρινή έκδοση.

Ζύγιζε πάνω από ένα τόνο το αυτοκίνητο και γύρω στα 300 κιλά ήταν μόνο οι μπαταρίες. Δεν μπορούσε να είναι ένα αυτοκίνητο που θα μπορούσε να μεταφέρει 4 άτομα και δυσκολευόταν πάρα πολύ. Άρα ήταν ένα αυτοκίνητο για δύο άτομα. Όμως ήταν μικρό και μπορούσε να κινηθεί άνετα, να ελιχθεί άνετα μέσα στην πόλη. Το πρόβλημά του ήταν ότι κατά την εκκίνηση απορροφούσε πάρα πολύ ενέργεια».

Η «Ένφιλντ-Νεώριον Ε.Π.Ε.»

Η μεταφορά της γραμμής παραγωγής στο Νεώριο ,υπό την επωνυμία «Ένφιλντ-Νεώριον Ε.Π.Ε.» ,παρά τις επιφυλάξεις του Κ.Αδρακτά ,ο οποίος δεν θεωρούσε σκόπιμη τη μεταφορά σε μια χώρα όπου δεν υπήρχαν υποδομές παραγωγής αυτοκινήτων.

Η εμμονή του Γ.Γουλανδρή οδήγησε στην παραγωγή του μοντέλου Ε 8000 σχεδιασμένο από τον Γιώργο Μιχαήλ (βιομηχανικό σχεδιαστή γεννημένο στην Θεσσαλονίκη ), ο οποίος είχε προσληφθεί στη νέα εταιρεία.

Το Ε8000 σε σχέδιο Γ.Μιχαήλ.

Επρόκειτο για  ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο πόλης ,με αυτονομία γύρω στα 100 χλμ. και τελική ταχύτητα 65 χλμ./ώρα και παρήχθησαν 140 τέτοια αυτοκίνητα (8).

Ο Γεώργιος Μιχαήλ θυμάται :

«Ο Γιάννης Γουλανδρής είχε δημιουργήσει μια μικρή παραγωγική μονάδα κατασκευής αυτοκινήτων που έγινε μέσα σε ένα παλιό νηματουργείο, δίπλα στα ναυπηγεία του Νεωρίου στην Ερμούπολη της Σύρου. Το Δεκέμβριο του 1973 με προσέλαβε να αναλάβω τη μετατροπή ενός ηλεκτρικού διθέσιου αυτοκινήτου από την Αγγλία, του ENFIELD ( Ε 465) στο μοντέλο Ε8000. Εκείνη την περίοδο κατασκευάστηκαν περίπου 140 κομμάτια που έφυγαν όλα για την ΔΕΗ της Αγγλίας (περίοδος 1973-75). Το Ε8000 ήταν ένα διθέσιο όχημα, ουσιαστικά ίδιο με το αγγλικό, με ακριβώς τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά και το ίδιο ακριβώς σχήμα. Η μόνη τους διαφορά ήταν ότι αυτό που κατασκευάσαμε εμείς ήταν από αλουμίνιο και οι πόρτες του δεν ήταν συρόμενες αλλά άνοιγαν με το συμβατικό τρόπο. Την κίνηση έδινε ένας ηλεκτροκινητήρας συνεχούς ρεύματος 12 volt με χωρητικότητα 110 αμπερωρίων που ήταν τοποθετημένες οι 4 μπροστά και οι τέσσερις πίσω και απέδιδε 8,16 ίππους. Η μέγιστη ταχύτητα ήταν 64 km/h και η αυτονομία έφτανε τα 60 km/h αλλά μειωνόταν πολύ εάν το έδαφος είχε ανηφόρα».(9)

Δεκέμβριος 1973.Εργάτες του Νεωρίου θαυμάζουν το δημιούργημά τους Ε8000.

«Το Ε 8000 ήταν ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο που η Ελλάδα ανέλαβε να μελετήσει και να το σχεδιάσει για λογαριασμό της British Council Of Electricity, της ΔΕΗ της Αγγλίας. Βέβαια, οι δοκιμές που κάναμε δεν ήταν και τόσο ενθαρρυντικές, γιατί υπήρχαν πολλά προβλήματα . Καταφέραμε όμως να φθάνει τα 40-45 χλμ με τις μπαταρίες αυτές και με μία τελική ταχύτητα γύρω στα 45-50 χλμ. Ήταν ένα δύσκολο περιβάλλον η Σύρος, γιατί υπήρχαν ανηφοριές και κατηφοριές, εκεί ακριβώς είναι που τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα υποφέρουν, δηλαδή καταναλίσκουν πολύ μεγάλη ποσότητα ενέργειας. Υπήρχε ένα σύστημα μετασχηματιστή, που είχε μία έξοδο ,που ήταν μία πρίζα, και σε οποιοδήποτε σημείο υπήρχε μία πρίζα 220 βολτ το φόρτιζες. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν 140 ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τα οποία προωθήθηκαν όλα στην Αγγλία και χρησιμοποιήθηκαν εκεί ως δοκιμαστικά αυτοκίνητα  ηλεκτροκίνησης».(10)

Το τζιπάκι Βicini και το βαν Miner

O Γεώργιος Μιχαήλ  παρουσίασε τo 1974  το μοντέλο E 8000 Bicini, ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο τύπου jeep, που λειτουργούσε με μπαταρίες, με μέγιστη τελική ταχύτητα 65 χλμ/ώρα και αυτονομία 110-130 χλμ.

Διαφημιστική αφίσα του μοντέλου E 8000 Bicini.

Στο διαφημιστικό φυλλάδιο του μοντέλου της εταιρείας «Ένφιλντ-Νεώριον Ε.Π.Ε.» αναφέρεται : «Νέος τύπος ηλεκτροαυτοκινήτου δια συσσωρευτών. Εμβέλεια 120-140 χλμ. Φόρτισις μπαταριών μέσω ανορθωτού ευρισκομένου εντός του αυτοκινήτου. Επαναφόρτισις εντός εξαώρου. Ειδικόν αυτοκίνητον δια τας πλαζ, περιπάτους και δια τας εγκαταστάσεις υψηλού τουρισμού και δια νησιά».

Παρήχθησαν παραπάνω από 100 τέτοια οχήματα, τα οποία όμως δεν μπορούσαν να πουληθούν στην Ελλάδα λόγω γραφειοκρατικών προβλημάτων. Παρόλα αυτά το σύνολο της παραγωγής εξήχθη στη Μ.Βρετανία.

Ο σχεδιαστής Γεώργιος Μιχαήλ αναφέρει σε σχετική συνέντευξή του:

 «Εγώ ανέλαβα τη σχεδίαση ενός άλλου πιο φθηνού μοντέλου, γιατί το Ένφιλντ  Ε8000 έβγαινε πάρα πολύ ακριβό, επειδή είναι όλο από καμπύλη λαμαρίνα , η οποία σφυρηλατείτο στο χέρι. Γι’ αυτό το λόγο δοκιμάστηκε και ένα όχημα ανάλογο, πάλι ηλεκτρικό, με απλές στραντζαριστές αλουμινένιες επιφάνειες. Βέβαια, η χαρά μου ήταν τεράστια, το προχώρησα , άρχισαν να κατασκευάζονται κάποια από αυτά, δημιουργήθηκε και μια εταιρεία ,η οποία θα αναλάμβανε την προώθηση και την πώληση και στην Ελλάδα.

Το Ε8000 Bicini.

Το τζιπάκι βγήκε περίπου ένα χρόνο μετά το ξεκίνημα της παραγωγής του Ε8000. Ήταν ακριβώς το ίδιο μηχανολογικά, δηλαδή το ηλεκτρολογικό του μέρος ήταν ακριβώς το ίδιο. Χρησιμοποιούσε κι αυτό ένα σύστημα μετάδοσης με μια σειρά οκτώ δέκα ρελέ τεραστίων διαστάσεων. Αλλά το αποτέλεσμα ήταν ότι ήταν ένα χαριτωμένο αυτοκίνητο,  καμπριολέ ,που είχε μια τεντούλα που άνοιγε και έκλεινε, αθόρυβο και πάρα πολύ ευχάριστο στην οδήγησή του».

Το Ε8000 Μiner

Παρήχθη επίσης  σε σχέδια του Γ.Μιχαήλ ένα κλειστό βαν (μοντέλο Μiner), το οποίο εξήχθη σε μικρές ποσότητες  στη Σουηδία, όπου χρησιμοποιήθηκε σε ορυχεία (11).

Neorion Chicago : το πρώτο ελληνικό SUV

Επρόκειτο για ένα εντελώς ελληνικό σχέδιο, βασισμένο σε μια ιδέα του εφοπλιστή Γιάννη Γουλανδρή, που ήθελε ένα συνδυασμό 4-θυρης λιμουζίνας, ισχυρού τζιπ, με στοιχεία αισθητικής του 1930.Η υλοποίηση ανατέθηκε στον Γιώργο Μιχαήλ, ο οποίος συνεργαζόμενος με Έλληνες τεχνίτες έφερε σε πέρας το συγκεκριμένο «όραμα», δημιουργώντας το 1974, το πρώτο «ελληνικό» αυτοκίνητο. Πρόκειται για το δεύτερο πολυτελές SUV αυτοκίνητο στον κόσμο μετά το Range Rover.

Neorion Chicago : το πρώτο ελληνικό SUV.

H  ονομασία του μοντέλου προήλθε από τα ναυπηγεία του Νεωρίου, αφού εκεί πραγματοποιήθηκε η κατασκευή του, ενώ ως έμβλημα του αυτοκινήτου χρησιμοποιήθηκε η άγκυρα, επίσης σήμα των ναυπηγείων. Η δημιουργία του χαρακτηρίστηκε από έντονη προσπάθεια και ευρηματικότητα, η αισθητική του όμως, που ήταν αμφιλεγόμενη. Ως ιδέα, ήταν ένα πολυτελές αυτοκίνητο παντός εδάφους, αλλά με έντονη κλίση προς ένα επιβατικό. Η προσπάθεια υλοποίησης της κατασκευής ξεκίνησε στα τέλη του 1973, στο χώρο όπου ήδη παράγονταν τα ηλεκτροκίνητα Enfield-8000, για την αγορά της Mεγ. Βρετανίας.

Οι φανοποιοί είχαν έρθει από την Αθήνα και τον Πειραιά, ενώ οι υπόλοιποι τεχνίτες ήταν συριανοί, οι οποίοι στην πλειονότητά τους δεν είχαν ασχοληθεί ποτέ με τον τομέα της αυτοκίνησης. Ο σχεδιασμός του αυτοκινήτου κράτησε ένα μήνα, περίοδο στην οποία πραγματοποιούνταν παράλληλα οι απαραίτητες εργασίες ώστε να αρχίσει η κατασκευή του.

Κατασκευάστηκε σε 15 μέρες το ξύλινο μοντέλο που απετέλεσε τη «βάση» για το στήσιμο του σκελετού, αλλά και για τη σφυρηλάτηση των φύλλων του αλουμινίου, που απετέλεσαν την εξωτερική επένδυση του αμαξώματος. Ο V-8 κινητήρας και τα 2 διαφορικά (που αποτελούν και τα μόνα ξένα στοιχεία του αυτοκινήτου) προέρχονταν από το Jeep Wagoneer(12).

Με εντατική δουλειά και χωρίς να υπολογίζει κανείς υπερωρίες και κούραση η ομάδα κατάφερε να ολοκληρώσει την κατασκευή σε οκτώ μόλις μήνες, έχοντας ξεκινήσει και ένα δεύτερο, παράλληλα με εξαρτήματα για άλλα δύο οχήματα.

Η παρουσίαση του πρώτου ολοκληρωμένου αυτοκινήτου, που είχε βαφεί κόκκινο, παρουσιάστηκε στον ιδιοκτήτη του το καλοκαίρι του 1974, στο χώρο των ναυπηγείων. Δυστυχώς όμως, τόσο αυτό, όσο και το δεύτερο αυτοκίνητο που ακολούθησε θεωρήθηκαν ιδιοκατασκευές και δεν δόθηκε η έγκριση τύπου, απαραίτητη για την έκδοση άδειας κυκλοφορίας και πινακίδων. Το όλο πρόγραμμα ακυρώθηκε και το μεν πρώτο αυτοκίνητο διασώθηκε και εκτίθεται αναπαλαιωμένο στο εκθετήριο αυτοκινήτων του ΝΟΗΣΙΣ (Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας της Θεσσαλονίκης), ενώ το δεύτερο (που είχε βαφεί μπλε) αγνοείται(13).

Αντί επιλόγου

Το άδοξο τέλος της παραγωγής ηλεκτρικών και συμβατικών αυτοκινήτων στη Σύρο μας ωθεί σε αναπάντητα ερωτηματικά , όσον αφορά στους λόγους της αποτυχίας του εγχειρήματος.

Ο σχεδιαστής Γεώργιος Μιχαήλ θεωρεί ότι : «Εκείνη την εποχή οι άνθρωποι μιλούσαν ακόμα για τη βενζίνη. Βέβαια, η περίοδος εκείνη ήταν καλή με την έννοια ότι υπήρχε η πρώτη πετρελαϊκή κρίση. Ήταν όμως πολύ νωρίς και η ηλεκτροκίνηση ήταν ακόμη κάτι το εξωτικό εκείνη την εποχή . Ήμασταν λιγάκι σαν να είχαμε έρθει από άλλο πλανήτη».

Ο Κων/ντίνος Αδρακτάς, πρόεδρος και τεχνικός διευθυντής της Enfield,διατηρούσε τις επιφυλάξεις του για τη μεταφορά της γραμμής παραγωγής στη Σύρο και τασσόταν υπέρ της προώθησης της παραγωγής σε χώρες που είχαν επιδείξει ήδη ενδιαφέρον για την ανάπτυξη ηλεκτρικών αυτοκινήτων, όπως οι ΗΠΑ.

Από δεξιά Κ.Αδρακτάς και Γ.Γουλανδρής.

Ευελπιστούσε δε στην ευόδωση συνεργασιών με επιχειρηματίες , όπως ο Αριστοτέλης Ωνάσης, ιδιοκτήτης της Ολυμπιακής, ο οποίος επρόκειτο να υπογράψει συμβόλαιο με την εταιρεία για την παραγωγή ηλεκτρικών αυτοκινήτων ,για χρήση στα αεροδρόμια και για ενοικίαση .

 Σε αντίθεση δε με αυτούς που προβάλουν ως κύρια αιτία της διακοπής της παραγωγής φορολογικά εμπόδια που υφίσταντο στην Ελλάδα τη δεκαετία του ‘70, υιοθετεί την άποψη ότι οι πετρελαϊκές εταιρείες  πίεσαν στην κατεύθυνση διακοπής της παραγωγής(14).

Ο Α.Ωνάσης σχεδίαζε την αξιοποίηση του Enfield για την Ολυμπιακή.

-Τελικά ήταν ένα πρώιμο εγχείρημα η κατασκευή ηλεκτρικών αυτοκινήτων, παρά την πετρελαϊκή κρίση;

-Οι καταναλωτές δεν ανταποκρίθηκαν εξαιτίας του υψηλού κόστους και της μικρής αυτονομίας του αυτοκινήτου;

-Υπήρξαν λανθασμένες επιχειρηματικές κινήσεις και αδυναμίες στην προώθηση των πωλήσεων;

-Ή θα υιοθετήσουμε συνωμοτικές θεωρίες , που αφορούν στις πιέσεις του πετρελαϊκού λόμπυ, το οποίο δεν θα ανεχόταν τη μαζική παραγωγή ηλεκτροκίνητων οχημάτων σε βάρος των ζωτικών συμφερόντων του;

Σε κάθε περίπτωση, άλλο ένα κεφάλαιο της πολύπαθης ελληνικής αυτοκινητοβιομηχανίας , το οποίο ξεκίνησε με πρωτοποριακές προοπτικές και το οποίο ο Σύλλογος ιστορικών οχημάτων Σύρου  "SYROS ENFIELD" σε συνεργασία με το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης μας παρουσίασαν πρόσφατα (15),βυθίστηκε στα ασφαλή ύδατα του λιμένα της Ερμούπολης…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.Νεώριο Σύρου ,Λήμμα Βικιπαίδεια

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B9%CE%BF_%CE%A3%CF%8D%CF%81%CE%BF%CF%85

2. Enfield Automotive ,Λήμμα Βικιπαίδεια

http://en.wikipedia.org/wiki/Enfield_Automotive

3.Chris Buck ,History of the Electricity Council,March 2009

http://www.swehs.co.uk/archives/news41su.pdf

4.Buckley Martin , "Enfield Electric Car". Εφ.The Independent(4 April 2006). Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.independent.co.uk/life-style/motoring/features/enfield-electric-car-472665.html.

5. Enfield Automotive 8000

http://www.aronline.co.uk/blogs/2011/11/19/the-cars-enfield-automotive-8000/

6.Δείτε βίντεο του Ε8000 σε κίνηση:

http://www.youtube.com/watch?v=IPBJpuz7qfM&feature=youtube_gdata_player

http://www.youtube.com/watch?v=p4obA4vi0lk

7.Συνέντευξη Γ.Μιχαήλ

http://rwf-archive.gr/interviews_senaria-new.php?id=33&interview=1&interview_id=51

8.Enfield  8000 , Λήμμα Βικιπαίδεια

http://en.wikipedia.org/wiki/Enfield_8000

9.Συνέντευξη Γ.Μιχαήλ

http://www.koutipandoras.gr/?p=12480

10. Συνέντευξη Γ.Μιχαήλ

http://rwf-archive.gr/interviews_senaria-new.php?id=33&interview=1&interview_id=51

11. Συνέντευξη Γ.Μιχαήλ

http://rwf-archive.gr/interviews_senaria-new.php?id=33&interview=1&interview_id=51

12.Το Jeep Wagoneer ήταν το πρώτο πολυτελές 4Χ4, και παραγόταν από το 1963 ως το 1991. Επρόκειτο για ένα όχημα ελευθέρου χρόνου (SUV)πριν καθιερωθεί ο όρος. Ήταν τετρακίνητο και υπέστη μικρές μόνο μηχανικές βελτιώσεις στα 28 χρόνια της παραγωγής του.

13.Neorion Chicago

 http://www.tmth.edu.gr/index.php?action=article_drastiriotites&pageTitle=autofthemonth_jan2012

14.K.Adraktas, The Εnfield 8000 electric city car

http://en.wikipedia.org/wiki/Talk:Enfield_8000

15.Δείτε σχετικό ρεπορτάζ

 http://cyclades24.gr/index.php/component/k2/item/341-parousiasti-amaksiou