Η Σύρα στη λογοτεχνία(Πρόταση περιγράμματος)

Mάρκος Δ. Φρέρης 

Τοκοχρεωλύσιο στο Μιχάλη Χατζηγεωργίου

   Η σχέση της Σύρας με τη λογοτεχνία

 δεν υπήρξε ούτε ποσοτικά ούτε

ποιοτικά εκείνη που θα περίμενε ο σημερινός θαμπωμένος από το κάλλος

της γοητευτικότερης πόλης επισκέπτης της ή ο τωρινός πλήρως ενήμερος του

προνομίου της διαρκούς και

καθημερινής απολαύσεως του κάλλους αυτού κάτοικός της.

Η μαζική ανακάλυψη της συριανής, και ειδικότερα της

ερμουπολίτικης, ομορφιάς ήλθε αργά. Κι αντίθετα απ' ό,τι συνήθως

συμβαίνει, η λογοτεχνία εν γένει δεν υπήρξε ο σκαπανέας κι ο προπομπός

της επίγνωσης και της δίωσης της αισθητικής της ιδιαιτερότητας. Είτε

γιατί η αμεσότητα της προσωπικής συμμετοχής των συριανογράφων

λογοτεχνών, έστω ως απλών κομπάρσων, στην προνομιακή κοινωνική και

πολιτισμική ταυτότητα του νησιού τους στερούσε την αναγκαία για την

ευρύτερη αποτίμηση και ταξινόμηση της μακροσκοπική ευχέρεια, είτε γιατί

τόσο η λαμπρή ακμή όσο και η τραγική αλλά ηρωική παρακμή του κατά κανόνα

στρεβλώθηκαν ή υποτιμήθηκαν από ρομαντικούς στραβισμούς, ηθογραφικές

εμμονές, ιδεολογηματικές προκαταλήψεις, αβαθείς κι επιπόλαιες

αποτυπώσεις.

   Πριν από την ιστορική τομή του οικισμού της Ερμούπολης, η Σύρα

απέτυχε, μάλλον φυσιολογικά, να τραβήξει την ξεχωριστή προσοχή των

διψασμένων για αναπάντεχες υπερβάσεις της οθωμανοκρατούμενης

πολιτισμικής υστέρησης και για λείψανα του αρχαίου κλασικού κλέους ξένων

ταξιδευτών. Αυτούς τους εξοικειωμένους με τα αναγεννησιακά, και αργότερα

τα διαφωτιστικά, επιτεύγματα της ελεύθερης χριστιανικής Ευρώπης δεν

μπορούσε, δέδαια, να ξεγελάσει και να συγκινήσει η, μέχρι σήμερα

αινιγματική, ιδιομορφία του μαζικού συριανού καθολικισμού. Αφού η

αιφνίδια μονονησιωτική ομοδοξία προς τους τόπους της προέλευσής τους δε

συνοδευόταν από άλλη πολιτισμική συμβατότητα προς τη χριστιανική Δύση.

Μια Ανατολή, ομοειδής και ομόρροπη κατά τα λοιπά προς αυτήν του

περιρρέοντα υπόδουλου ελληνόφωνου κόσμου, προϋπαντούσε τον ευρωπαίο και

σε τούτο τ' απάνεμο λιμανάκι, όπου ο καθολικισμός των κατοίκων και η

ανυπαρξία οποιασδήποτε γεωπολιτικής ή οικονομικής σημασίας εξασφάλιζαν

συνδυασμένα, από ένα σημείο και πέρα τουλάχιστον, τη χαλαρή κι ανεκτική

εκδήλωση της σουλτανικής επικυριαρχίας.

Σχολαστική ακαμψία

   Οι ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στην ίδρυση της Ερμούπολης και

στον ριζικό κι απότομο μετασχηματισμό της κοινωνικής και πολιτισμικής

φυσιογνωμίας του νησιού της Σύρας ήταν εκείνες που προσέδωσαν στη

νεοσύστατη κοινωνία τα ιδιαίτερα ιδεολογικά χαρακτηριστικά της. Όχι

μονάχα η κοινή καταγωγή του ποσοτικά και ποιοτικά κυρίαρχου στοιχείου

της, των Χίων, με τον πατριάρχη του νεοελληνικού διαφωτισμού Αδαμάντιο

Κοραή, αλλά και η διάχυτη ηγεμονία του διαφωτισμού επί των ιδεολογικών

προσανατολισμών του κατεξοχήν δυναμικού και αποφασιστικά ευρωκεντρικού

αστικού κοινωνικού μορφώματος που αναδύθηκε κι αναπτύχθηκε ραγδαία στο

λιμάνι της Σύρας, ήδη πριν από τη λήξη του επαναστατικού συναγερμού,

κατέστησαν την καινούργια πόλη καταφύγιο και ορμητήριο του οπουδήποτε

αλλού, εξαιτίας εξωτερικών κι εσωτερικών κινδύνων, ανασφαλούς

στελεχιακού δυναμικού του νεοελληνικού διαφωτισμού. Η από νωρίς συρροή

στο ερμουπολίτικο αστικό έμβρυο της πρώτης νεωτερικής μας κοινωνικής

κοσμογονίας των επιφανέστερων προσωπικοτήτων του, του Θεόφιλου Καΐρη,

του Γρηγορίου Κωνσταντά, του Ανθίμου Γαζή, του Γεώργιου Κλεόβουλου, του

Νεόφυτου Βάμβα, θεμελιώνει σταθερά σε φιλελεύθερα βάθρα τη βρεφική

πνευματικότητα της Ερμούπολης.

   Αλλά σ' αυτό το απροκάλυπτα νεωτερικό ιδεολογικό κλίμα, που τ'

ανοιχτά του μέτωπα και η εμπλοκή του στο επαναστατικό εγχείρημα

προσδίδουν αναπόφευκτα μια σχολαστική ακαμψία, κυοφορείται ήδη μια

εξελικτική υπέρδαση, η οποία θα ενσαρκωθεί στην πρώτη γενιά επιγόνων του

ηρωικού συλλογικού υποκειμένου της δημιουργίας της Ερμούπολης. Παράλληλα

με τις (αναρμόστως, κατά τον εθνικό μας ιστορικό Κωνσταντίνο

Παπαρρηγόπουλο) φιλοπαίγμονες μακροσκελείς περιγραφές της ειρηνικής

πλέον ζωής της ερμουπολίτικης κοινωνίας από τον πολυμερή εκπρόσωπο της

πρώιμης μετεπαναστατικής λογιοσύνης Θεόδωρο Ορφανίδη (Τίρι-Λίρι ή το

κυνηγέσιον εν νήσω Σύρω) και τις made in Hermoupolis απομιμήσεις του,

γαλλικού κυρίως, ρομαντισμού (Ιάκωδος Πιτσιπίος, Ιωάννης Καρασούτσας),

δυο κορυφαίες λογοτεχνικές προσωπικότητες θ' ανανεώσουν, με τα υλικά του

προδρομικά μοναχικού ερμουπολίτικου αστισμού αλλά και με τον έντονο

προσωπικό της τρόπο η καθεμιά, την έως τότε παγιδευμένη στα δανεικά

ρομαντικά αδιέξοδα πεζογραφία μας. Ο Δημήτρος Βικέλας (1835-1908) και ο

Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904), έφηδοι συμμαθητές στο, στις αρχές της

δεκαετίας του 1850, πρωτοποριακό ερμουπολίτικο Λύκειο του

ελληνοαμερικανού Χρ. Ευαγγελίδη, ηγούνται ενωρίς της χειραφέτησης και

του εκσυγχρονισμού της λογοτεχνίας μας.

Ο Ροΐδης

 Ο Ροΐδης, αν και κατά ένα έτος νεότερος, αποτολμά πρόωρα τις ρήξεις, για τις

οποίες τον έχει προετοιμάσει ο αγέρωχος κι εδραίος, άθικτος ακόμη από κατατρεγμούς

 της μοίρας και μικροπολιτικής προέλευσης δυσκολίες, μεγαλοαστικός

ευρωπαϊσμός του. Αν το ιστορικό πλαίσιο της νεανικής Πάπισσας Ιωάννας

του τοποθετείται στις σκοτεινές απαρχές του μεσαίωνα, δηλ. πολύ μακριά

από την περίκλειστη και ληξιπρόθεσμη αστική παρένθεση της γενέτειράς

του, η Σύρα του σφριγηλού, δυναμικού ευρωκεντρικού αστισμού διατρέχει

τις σελίδες του μυθιστορήματος - «πέτρας σκανδάλου». Όχι βέβαια με τις

σποραδικές παρεμπίπτουσες παρουσίες της στις αιφνιδιαστικές, σατιρικά

χιουμοριστικές παραδολές με την -και παρεμβολές στη- σύγχρονη

πραγματικότητα. Χάρις στην εξαντλητικά επιμελή έρευνα του Ευάγγελου Ν.

Ρούσσου («Η Σύρα του Ροΐδη», Συριανά γράμματα, τ. 25, Ιαν. 1994),

διαθέτουμε ευχερώς προσιτή κι ολοκληρωμένη τη νωπογραφία της ροϊδικής

Σύρας, η οποία, ξεκινώντας από έμμεσες μνείες σε ευρύτερα θέματα και

σχήματα, γίνεται συγκεκριμένη και άμεση στην αιχμηρή δημοσιογραφική

παρέμβαση του Ροΐδη (Ασμοδαίος) στη «στηλιτική κρίση» κι εν γένει στις

ζωηρές αφετηρίες του τρικουπικού εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος. Για να

κορυφωθεί, ως λογοτεχνικό αντικείμενο, στα σύντομα ημιμυθοπλαστικά

αφηγήματα της ωριμότητας του («Ψυχολογία συριανού συζύγου», «Ιστορία

μιας γάτας», «Ιστορία ενός αλόγου», «Ιστορία ενός σκύλου», «Το παράπονον

του νεκροθάπτου», «Το ξεστούπωμα» κ.λπ.), μετασχηματιζόμενη στο

ειδυλλιακό αναδρομικό καταφύγιο μιας ζωής σταθερής στις αξίες της αλλά

περιπλανημένης επί μακρόν σε αισιόδοξες ψευδαισθήσεις και μιας

αυτοπεποίθησης πολλαπλά τραυματισμένης από μείζονα ελλαδικά πολιτισμικά

ελλείμματα.