Περί τουρισμού

TOY Aπόστολου Χατζηπαρασκευαίδη

Τα λεξικά θεωρούν το έτος 1800 χρονιά που εμφανίζεται η λέξη «τουρίστας» και το 1811 τη χρονιά που εμφανίζεται η λέξη «τουρισμός».

 Βέβαια οι άνθρωποι ανέκαθεν ταξίδευαν. Πάντα υπήρχε η ανάγκη που έσπρωχνε τους ανθρώπους στην περιπλάνηση. Νομαδικές μετακινήσεις,πολεμικές εκστρατείες, καραβάνια εμπόρων και προσκυνητών, πολιτικοί και λόγιοι, φοιτητές και ζητιάνοι οδηγούνταν στην περιπλάνηση για διαφορετικούς λόγους.

    Το ταξίδι ωστόσο ως αυτοσκοπός ήταν άγνωστο μέχρι το 18ο αιώνα, όπου άρχισε να χαλαρώνει η αυστηρή σκοπιμότητα του ταξιδιού και οι άνθρωποι  άρχισαν να ταξιδεύουν για καθαρά ψυχαγωγικούς λόγους.

Ο καημός του ταξιδιού με συναισθηματική απόχρωση είναι ρομαντικής προέλευσης.

 Η τεχνολογική πρόοδος, ιδίως η ανακάλυψη του σιδηροδρόμου και του

 ατμόπλοιου, είχε ως συνέπεια τη δημιουργία ενός αξιόπιστου κυκλοφοριακού

 δικτύου, το οποίο εκ των πραγμάτων οδηγούσε στην ομογενοποίηση του

 χώρου.

    Η επικράτηση των αστικών επαναστάσεων -όπως σημειώνει εύστοχα ο Χ. Μ.

 Εντσεμπέργκερ- εμφύτευσε στο μεμονωμένο άτομο μια συνείδηση ελευθερίας

 .Όσο περισσότερο εδραιωνόταν η βιομηχανική επανάσταση τόσο οι πολίτες

 προσπαθούσαν με ολοένα και μεγαλύτερη ένταση να δραπετεύσουν ως

 τουρίστες. Το οξύμωρο είναι ότι η φυγή από την πραγματικότητα, που οι

 ίδιοι είχαν φτιάξει, έγινε ευκολότερη με τα ίδια μέσα επικοινωνίας, με

 τη βοήθεια των οποίων είχε η ίδια δημιουργηθεί.

    Η ανάπτυξη του τουρισμού συμπορεύεται με το βιομηχανικό πολιτισμό,

 γεγονός που αποδεικνύεται από το προβάδισμα που έχουν οι άγγλοι

 τουρίστες καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα σε σχέση με τους τουρίστες

 άλλων κρατών. Η έκδοση των πρώτων ταξιδιωτικών οδηγών το 19ο αιώνα

 σηματοδότησε την κανονικοποίηση των τουριστικών περιοχών μέσω της

 βαθμολόγησης των αξιοθεάτων ανάλογα με την αξία τους. Το αξιοθέατο δεν

 αξίζει απλώς και μόνο να το δει κανείς, αλλά είναι κάτι που επιβάλλεται

 με τρόπο επιτακτικό για τον τουρίστα. Εκπληρώνοντας αυτή την υποχρέωση ο

 τουρίστας εξοφλεί ένα χρέος που θεωρεί πως έχει απέναντι στην κοινωνία,

 από την οποία υποτίθεται ότι δραπετεύει συνειδητά κατά τακτά χρονικά

 διαστήματα.

Η περιπέτεια της περιπλάνησης

Η περιπέτεια της περιπλάνησης σύντομα έδωσε τη θέση της στη

 βιομηχανική παραγωγή ταξιδιών. Το 1868 ο Thomas Cook επινόησε προς

 διευκόλυνση του τουρίστα τη συναρμολόγηση όλων των αξιοθέατων σε μία

 ενιαία διαδρομή με την εγγύηση ότι όλα συμπεριλαμβάνονταν στην ίδια

 τιμή. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχανόταν ο αποκλεισμός των πιθανών κινδύνων

 του ταξιδιού, καθώς και η μείωση του κόστους των μετακινήσεων για τα

 γκρουπ των τουριστών.

    Η ανακάλυψη του ταξιδιού κατά ομάδες σηματοδότησε την ολοκλήρωση των

 μεθόδων παραγωγής της τουριστικής βιομηχανίας, η οποία σύντομα θα

 συναγωνιζόταν τη βαριά βιομηχανία. Η λύτρωση από την καταπιεστική

 πραγματικότητα -έστω και στο λίγο χρόνο που διαρκούσαν οι διακοπές-

 εξελισσόταν σε μια ιδιαίτερα κερδοφόρα επιχείρηση.

    Εν τω μεταξύ η άνοδος του βιοτικού επιπέδου ενθάρρυνε σημαντικά τις

 δαπάνες για τον ελεύθερο χρόνο. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταπολεμικά,

 και συγκεκριμένα από τη δεκαετία του '50 και έπειτα, το σύνολο σχεδόν

 του εργατικού δυναμικού δικαιούνταν άδεια μετ' αποδοχών. Oλοένα και

 περισσότεροι άνθρωποι έκαναν χρήση της αδείας των ξοδεύοντας περισσότερα

 χρήματα για διακοπές. Τη δεκαετία του '60 τα πακέτα διακοπών σε χώρες

 του εξωτερικού γίνονται όλο και πιο δημοφιλή.

    Όπως αναγνώρισε ο O.Η.Ε., ανακηρύσσοντας το 1967 «Διεθνές Έτος

 Τουρισμού», ο τουρισμός ήταν πια μια βιομηχανία μείζονος σημασίας και η

 Ευρώπη βρισκόταν στην καρδιά του, καθώς προμήθευε και υποδεχόταν το

 μεγαλύτερο όγκο τουριστών στον πλανήτη.

    Σύμφωνα με εκτιμήσεις εμπειρογνωμόνων του O.O.Σ.Α., ο τουρισμός ήταν

 επίσης αναδιανεμητικός, εφόσον διοχέτευε χρήμα-με σημαντικό

 περιβαλλοντικό κόστος ωστόσο - στις περιοχές εκείνες όπου είχε αφήσει

 πίσω η βιομηχανική ανάπτυξη. Χώρες στις νότιες παρυφές της Ευρώπης, όπως

 η Ελλάδα, γέμιζαν τώρα νέα τουριστικά συγκροτήματα και τα απείραχτα

 μέχρι πρότινος τοπία τους άρχιζαν να έχουν τόσους επισκέπτες όσους και

 καλλιεργητές, όπως σημειώνει εύστοχα ο Μαrk Mazower.

Tουριστική βιομηχανία

    Στο πλαίσιο μιας συνολικότερης κριτικής στο ατομιστικό και

 καταναλωτικό πρότυπο, το οποίο επικράτησε μεταπολεμικά, στο στόχαστρο

 διανοουμένων και κριτικών δε μπορούσε παρά να τεθεί και η ακμάζουσα

 τουριστική βιομηχανία, ως υπεύθυνη της ομογενοποίησης της εμπειρίας του

 ταξιδιού και της μετατροπής των ταξιδιωτών σε κοπάδι.

Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που αμφισβήτησαν την υποτιθέμενη

 απελευθερωτική φύση του τουρισμού, αρνούμενοι να παραδεχτούν ότι η

 τουριστική μετακίνηση μπορεί να έχει κάποιο θετικό ρόλο στο άνοιγμα των

 στενών οριζόντων του πρόσφατου παρελθόντος.

    Ο αμερικανός Πολ Φάσελ μάλιστα αντιδιέστειλε την προπολεμική καλή

 πάστα του ευαίσθητου και ευγενικού ταξιδιώτη σε σχέση με τους σύγχρονους

 βαρβάρους των τουριστικών πακέτων all inclusive. Άλλοι κριτικοί έβλεπαν

 τους τουρίστες να αναλώνονται σε μια μάταιη, θεμελιακά αστική αναζήτηση

 ελευθερίας, μακριά από το μόχθο της βιομηχανικής κοινωνίας. Έκαναν λόγο

 για sight-seeing όχλο, για κοπάδια που ταξιδεύουν φτηνά, για την έκλειψη

 της περιπέτειας, για τη φυγή προς την ελευθερία, η οποία μετατρέπεται σε

 ανελευθερία ή αφόρητη πλήξη.

    «Η σχόλη όπως και η κατανάλωση, δεν αποτελεί πράξη ικανοποίησης»,

 υπογραμμίζει ο Ζαν Μποντριγιάρ. Η μανία με το μαύρισμα, η περιήγηση

 αξιοθέατων και μουσείων, η υποχρεωτική βραδινή διασκέδαση, η σαστισμένη

 κινητικότητα μαρτυρούν την πλήρη προσχώρηση στην αρχή του καθήκοντος. Οι

 τουρίστες, υποταγμένοι στις παθητικές διακοπές, δείχνουν να έχουν ανάγκη

 τον ήλιο, τη θάλασσα και την πολυκοσμία για να αποκτήσουν ύφος.

    Η σχόλη δεν είναι τόσο μια λειτουργία απόλαυσης του ελεύθερου χρόνου,

 ικανοποίησης και λειτουργικής ανάπαυσης, όσο η κατανάλωση

 αντιπαραγωγικού χρόνου. «Η περίβλεπτη αποχή από την εργασία γίνεται η

 συμβατική ένδειξη ευυποληψίας», σημειώνει εύστοχα ο Βέμπλεν στη Θεωρία

 της αργόσχολης τάξηςΣ.

    Εξάλλου οι διακοπές δεν αποτελούν τίποτε άλλο παρά μια φευγαλέα

 παρένθεση στον κύκλο της παραγωγής. Με φορτισμένες τις μπαταρίες τους οι

 μισθωτοί σκλάβοι επιστρέφουν στις θέσεις τους στην αλυσίδα παραγωγής,

 φαντασιωνόμενοι για άλλους 11 μήνες τον επόμενο προορισμό των διακοπών

 τους.

Το προνόμιο της απραξίας

   Ο τουρίστας θεωρεί τον ελεύθερο χρόνο ως ατομική του ιδιοκτησία, αγαθό

 που έχει κερδίσει με τον ιδρώτα όλης της χρονιάς, που το κατέχει και το

 απολαμβάνει όπως και τ' άλλα του αντικείμενα. Ο καταναγκασμός του

 ξοδέματός του καταντά τυραννικός. Το προνόμιο της απραξίας καθίσταται

 άχθος .Η επιστροφή στην εργασία είναι συχνά λυτρωτική.

Πέραν της κριτικής που ασκείται στο φαινόμενο του μαζικού τουρισμού

 ,ουδείς αντιλέγει ότι σήμερα ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους πιο

 δυναμικά αναπτυσσόμενους κλάδους της παγκόσμιας οικονομίας.

    Σύμφωνα με  στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού

 καταδεικνύεται η αλματώδης ανάπτυξη των διεθνών αφίξεων : από 25,3

 εκατομμύρια το 1950 , έφτασαν στα 567,4 εκατομμύρια το 1995, ενώ

 υπολογίζεται ότι το 2010 θα διακινηθούν ένα δισεκατομμύριο τουρίστες,

 παρόλο που πάντα υφίσταται  η πιθανότητα αρνητικής επιρροής  της

 τουριστικής ανάπτυξης , εξαιτίας αστάθμητων παραγόντων , όπως τα

 πρόσφατα τρομοκρατικά χτυπήματα.

    Όσο αφορά στην οικονομική του διάσταση, η τουριστική βιομηχανία

 επιφέρει σημαντικά έσοδα:από  372,6 δισεκατομμύρια δολάρια το 1995

 αναμένεται να ξεπεράσουν τα 1500 δις δολάρια το 2010 τα έσοδα από τον

 τουρισμό. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η συμβολή της τουριστικής

 βιομηχανίας στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι

 μόνο στην Ευρώπη ο αριθμός των απασχολουμένων στον τουριστικό κλάδο

 ανέρχεται στα  38 εκατομμύρια.

    Η Ελλάδα, ως κατεξοχήν τουριστικός προορισμός ,επιφυλάσσει για τον

 τουρισμό μία σημαντική θέση σε ότι αφορά στη συμβολή του στην εθνική

 οικονομία αλλά και στην τοπική ανάπτυξη περιοχών όπως οι Κυκλάδες.

    Υπολογίζεται ότι ο τουρισμός στη χώρα μας αντιπροσωπεύει το 7,5% του

 Α.Ε.Π και το 7,2% της συνολικής απασχόλησης, ποσοστά τα οποία

 μεγεθύνονται υπέρμετρα σε τουριστικές περιοχές, όπως οι Κυκλάδες,  που

 βάσισαν την οικονομική και κοινωνική τους ανάπτυξη στη μονοκαλλιέργεια

 του τουρισμού, διαφεύγοντας της κρίσης που γνώρισαν άλλες περιοχές της

 ελληνικής υπαίθρου.

    Από την άλλη πλευρά το μοντέλο του μαζικού τουρισμού ,το οποίο

 βασίστηκε στη φιλοσοφία των τριών S(sea,sand,sun) , είχε ως αποτέλεσμα

 την υπερφόρτωση των παραλίων της Μεσογείου , η οποία δέχεται 220

 εκατομμύρια επισκέπτες το χρόνο.

    H επιβάρυνση των νησιωτικών περιοχών

    H επιβάρυνση των παράκτιων και νησιωτικών περιοχών ειδικά τους

 καλοκαιρινούς μήνες επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην κοινωνία και

 οικονομία των τουριστικών περιοχών όσο και στο φυσικό και δομημένο

 περιβάλλον. Η εγκατάλειψη του πρωτογενούς τομέα, η διαρροή μαθητικού

 πληθυσμού, οι έντονες πιέσεις που δέχονται ιδιαίτερα τα ευαίσθητα

 νησιωτικά οικοσυστήματα, η άναρχη- και συχνά παράνομη δόμηση- αποτελούν

 μερικά μόνο από τα συμπτώματα του ήδη κακόφημου μαζικού τουρισμού.

Ιδιαίτερα αισθητές είναι οι πιέσεις που υφίσταται το περιβάλλον στις

 τουριστικές περιοχές. Άναρχη οικιστική ανάπτυξη, παράνομη δόμηση,

 καταπάτηση βιοτόπων, θαλάσσια ρύπανση, ρύπανση υπογείων υδάτων, διάβρωση

 του εδάφους και υποβάθμιση όσον αφορά στην αισθητική, είναι τα

 συνηθέστερα περιβαλλοντικά προβλήματα.

    "Πετύχαμε, λοιπόν, σε μεγάλο βαθμό να καταστήσουμε χαρακτηριστικές

 νησιωτικές πρωτεύουσες εικόνα και ομοίωση των ταλαιπωρημένων συνοικιών

 της Αθήνας, δημιουργήσαμε σε περιοχές κάλλους ψευτοοικισμούς, που το

 καλοκαίρι έχουν την όψη πολύβουης κακόγουστης γειτονιάς και το χειμώνα

 είναι ξεχασμένες ακόμα και από τα αδέσποτα σκυλιά.

   Πόσο αμελητέα είναι όμως η μονοκαλλιέργεια της τουριστικής

 ανάπτυξης, που εξάρθρωσε τις τοπικές κοινωνίες; Τι εισόδημα, για

 παράδειγμα, προσφέρει στους γηγενείς η συστηματική επέλαση των

 στερημένων από κάθε χαρά της ζωής και τι περίσσευμα αφήνει στον τόπο για

 συντηρήσεις, βελτιώσεις και νέες επενδύσεις η ανεμελιά, η προστυχιά και

 η βαρβαρότητα αυτής της λαίλαπας;", αναρωτιέται ο συγγραφέας Φ.

 Δρακονταειδής.

    Ο κύκλος ζωής του τουριστικού προορισμού εκκινά από την ανακάλυψηΣ

 του νέου τουριστικού προορισμού και την προσέλκυση περισσότερων

 τουριστών, με την ενεργό συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στον

 επιχειρηματικό κλάδο, και φτάνει στην πλήρη υποβάθμιση του

 περιβάλλοντος, τη συνακόλουθη πτώση των τιμών, την άσκηση της κύριας

 επιχειρηματικής δραστηριότητας από ξένους επιχειρηματίες και τη διαφυγή

 των τουριστικών εσόδων έξω από το συγκεκριμένο τόπο.

    Η βιωσιμότητα του τουριστικού προϊόντος

    Η βιωσιμότητα του τουριστικού προϊόντος υπονομεύεται από την

 ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη, με την οποία  έχει συνδεθεί ο μαζικός

 τουρισμός. Αν καταστραφεί το περιβάλλον, πάνω στο οποίο επενδύει ο

 τουρισμός, καταστρέφεται και το τουριστικό προϊόν.

    Η υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας ενός τουριστικού προορισμού οδηγεί

 στην υποβάθμιση της εμπειρίας του επισκέπτη (αισθητική ρύπανση, ηχητική

 ρύπανση, συνωστισμός, χαμηλή ποιότητα υπηρεσιών, κ.ά.) και στη

 δημιουργία δυσεπίλυτων προβλημάτων, όπως η ανεπάρκεια νερού και η

 διαχείριση απορριμμάτων.

    Η καθιέρωση της έννοιας της φέρουσας ικανότητας ενός τόπου συνέβαλε

 στην αναγνώριση της ανάγκης να τεθούν όρια και να δημιουργηθούν

 μηχανισμοί ελέγχου στην τουριστική ανάπτυξη.

    Η ανάπτυξη ήπιων ή εναλλακτικών μορφών τουρισμού συνδέθηκε με την

 προσδοκία να επιτευχθεί η χρυσή τομή μεταξύ ανάπτυξης αφ' ενός και

 τήρησης της τουριστικής φέρουσας ικανότητας αφ' ετέρου. Ωστόσο η

 βιωσιμότητα του τουρισμού ως πεδίου επιχειρηματικής δράσης και η βιώσιμη

 τουριστική ανάπτυξη παραμένει ένα στοίχημα που μένει να κερδηθεί.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΡΑΣΚΕΥΑΙΔΗΣ

 xatzipa1@otenet.gr